توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل نیت در قرائت خوانساری‌ها ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل نیت در قرائت خوانساری‌ها ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل نیت در قرائت خوانساری‌ها ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

پاورپوینت کامل نیت در قرائت خوانساری‌ها ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

نیّت ، در سمت و سو دادن به کردار انسان نقش اساسی دارد. نیّت، جوهره کارهای عبادی به شمار می‌آید و درستی و نادرستی عبادت مکلّفان با آن در پیوند مستقیم قرار دارد؛ بدین جهت، شناخت آن به گونه‌ای که فقیهان در دوره‌های فقاهت بحث کرده‌اند، می‌تواند مکلفان را به آنچه از آنان خواسته شده آشنا کند. و تصور ذهنی را که بر اساس آرای گونه‌گون فقیهان پایه‌گذاری شده اصلاح کند و زیاده روی‌هایی که سر از تحیر ، شک و وسوسه در می‌آورد از زندگی نیایش گران بزداید و محققان را در جداسازی قید و بندهایی که در نیّت، نگهداشت آن‌ها واجب است و آنچه از سر احتیاط افزوده شده و آوردن آن بهتر می‌نماید، می‌تواند، یاری رساند.

فهرست مندرجات

۱ – جایگاه مهم نیّت
۲ – محور اصلی بحث
۳ – نیت در اقوال پاره‌ای از فقهاء
۴ – نیّت از دیدگاه پسینیان
۵ – چند قید و شرط برای نیت
۶ – قیود و شروط یاد شده در جامع صهرشتی
۷ – نهضتی علمی علیه قیدوبندهای دست و پاگیر
۸ – رویارویی سرسختانه محقق سبزواری با متأخران
۹ – نقد متأخران توسط فقیهان خوانسار
۹.۱ – خوانساری‌ها و نقد دیدگاه‌های پسینیان
۱۰ – قصد قربت
۱۱ – قصد واجب، یا مستحب
۱۲ – رفع حدث یا استباحه
۱۳ – ادا یا قضا
۱۴ – نیّت به معنای داعی نفسانی
۱۵ – فهرست منابع
۱۶ – پانویس
۱۷ – منبع

جایگاه مهم نیّت

فقیهان نیز، با توجه به جایگاه مهم نیّت، در تقسیم‌بندی فقه، فقه را به دو بخش سامان داده‌اند: عبادات و معاملات. و بین این دو بخش را به نیّت فرق گذارده‌اند؟
حال نیّت چیست و در چه کارهایی باید به آن گردن نهاد و چگونه باید آورده شود و… همواره بحث مورد نیاز مکلّفان بوده است؛ از این روی فقها به آن توجه ویژه داشته‌اند. فقیهان بیش‌تر بحث‌های مربوط به نیّت را در (وضو) از کتاب طهارت و نیّت نماز در کتاب صلات آورده‌اند. از آن‌جا که اساس و مبانی بحث نیّت در این دو کتاب به شرح بحث شده، در دیگر کتاب‌های عبادی، بحث نیّت، به این دو کتاب، ارجاع داده شده است.

محور اصلی بحث

بنابراین، محور اصلی بحث ما نیّت وضو و نماز خواهد بود، ولی ویژه این دو نخواهد بود. بحث نیّت، از جمله مباحث پردامنه‌ای بوده که در عصر خوانساری‌ها محافل علمی دانشوران دینی بدان توجه ویژه داشته‌اند

[۱] آقا رضی الدین خوانساری، نیّت صادقه، مقدمه، چاپ کنگره بزرگداشت آقاحسین خوانساری.

و به انگیزه، آسان کردن کار بر مکلّفان و زدودن وسواس‌ها و جلوگیری از زیاده روی در احتیاط کار‌ی‌ها، در آن گام‌هایی برداشته‌اند. آقا حسین خوانساری در مشارق الشموس، در بحث وضو، به شرح به موضوع پرداخته است. آقا رضی خوانساری رساله نیّت صادقه و آقا جمال خوانساری رساله نیّت و اخلاص را به رشته تقریر در آورده‌اند. از آن‌جا که فقیهان خوانسار، در سلسله آغازگران فصل اعتراض و نقد دیدگاه‌های سخت گیرانه پسینیان در باب نیّت قرار دارند و گام‌های بلندی در راه آسان کردن امر نیّت برداشته‌اند، بایسته می‌نماید که بحث نیّت از نگاه این فقیهان مورد بحث و بررسی قرار گیرد. در این نوشتار برآنیم، سیر تطور نیّت از آغاز دوره فقاهت شیعه تاکنون و چگونگی رویکرد فقیهان به دیدگاه‌های سخت گیرانه و آسان گیرانه در امر نیّت و نقش خوانساری‌ها را در این میان بنمایانیم.

نیت در اقوال پاره‌ای از فقهاء

در آغاز نگارش فقه شیعه، نیّت به گونه‌ای ساده، بسیط و آسان یاب مطرح شد. شماری از فقیهان به خاطر روشنی نیّت در اعمال عبادی و نرسیدن نص خاص درباره چگونگی آن در عبادات، آن را در آثار خود‌ به‌طور کلی و شماری به گونه ویژه مطرح نکرده‌اند: شیخ صدوق (م:۳۸۱هـ. ق.) در المقنع

[۲] شیخ صدوق، المقنع، ج۱، ص۱۵، مؤسسه الامام الهادی.

و شیخ مفید (م:۴۱۳هـ. ق.) در الاشراف

[۳] شیخ مفید، الاشراف، ج۳، ص۲۶، مؤسسه فقه الشیعه.

از نیّت وضو، سخنی به میان نیاورده‌اند. در باب نیّت نماز نیز، شیخ صدوق با این‌که در المقنع،

[۴] شیخ صدوق، المقنع، ج۱، ص۹۱، مؤسسه الامام الهادی.

به پاره‌ای از مسائل جزئی نماز پرداخته و در هدایه

[۵] شیخ صدوق، هدایه، ج۱، ص۱۳۱، مؤسسه الامام الهادی.

گونه‌های نمازها را بر شمرده و شیخ مفید در مقنعه،

[۶] شیخ مفید، مقنعه، ج۱۴، ص۱۰۳، چاپ شده در مجموعه مصنفات شیخ مفید.

[۷] ابن‌جنید، الفتاوی لابن الجنید الاسکافی، ج۱، ص۴۴، مکتبه الاسلامی.

باب کیفیه الصلاه و صفتها، را گشوده، اما از نیّت نماز و چگونگی انجام آن، بحث ویژه‌ای به میان نیاورده است. شیخ مفید در مقنعه، بحث نیّت وضو و شماری از فقها، مانند: ابی‌الصلاح حلبی (م:۴۴۷هـ. ق.) در الکافی،

[۸] ابی‌الصلاح حلبی، الکافی، ج۳، ص۲۷.

شیخ طوسی در النهایه،

[۹] شیخ طوسی، النهایه، ج۱، ص۱۵، دار الکتاب العربی، بیروت.

و ابن‌بابویه در فقه الرضا،

[۱۰] ابن‌بابویه، فقه الرضا، ج۱، ص۱۰۵، منسوب به امام رضا (ع)، چاپ کنگره جهانی امام رضا (ع).

[۱۱] ابن‌جنید، الفتاوی لابن الجنید الاسکافی، ج۱، ص۲۷، مکتبه الاسلامی.

که از نیّت سخن به میان آورده‌اند، نیّت را داشتن اخلاص در عمل، یاد خدا، انجام واجب و قصد قربت دانسته‌اند. شیخ مفید، در بحث نیّت وضو می‌نویسد: … والوضوء قربه الی الله تعالی فینبغی للعبد ان یخلص النیه فیه ویجعله لوجه الله.

[۱۲] شیخ مفید، مقنعه، ج۱۴، ص۴۶، چاپ شده در مجموعه مصنفات شیخ مفید.

وضو برای نزدیکی به پروردگار است. سزاوار است بنده در وضو، نیّت خود را خالص گرداند و آن را خالص برای خداوند قرار دهد. سید مرتضی (م:۴۳۶هـ. ق.) در ناصریات،

[۱۳] سید مرتضی، المسائل الناصریات، ج۱، ص۱۳۹.

ابی‌الصلاح حلبی، در الکافی و شیخ طوسی در مبسوط،

[۱۴] شیخ طوسی، مبسوط، ج۱، ص۱۹، المکتبه المرتضویه.

قید: برطرف کردن حدث، یا مباح شدن ورود در نماز (استباحه) و همچنین قصد واجب بودن وضو و نماز را بر قیدهای پیشین، اخلاص و قصد قربت، افزوده‌اند. ابی‌الصلاح حلبی می‌نویسد: … النیه حقیقتها العزم علیه بصفاته المشروعه لرفع الحدث واستباحه الصلاه لوجوبه قربه الی مکلفه سبحانه.

[۱۵] ابی‌الصلاح حلبی، الکافی، ج۱، ص۱۸۳.

حقیقت نیّت، اراده بر انجام عمل با ویژگی‌های شرعی است که به قصد برطرف شدن حدث و مباح گردیدن نماز و واجب بودن وضو برای تقرب به پروردگار انجام می‌گیرد. سید مرتضی در نیّت نماز می‌نویسد: … من شروطها الشرعیه کونها طاعه وقربه و من شروطها الشرعیه نیه اداء الواجب بها اذا کانت الصلاه واجبه…

[۱۶] سید مرتضی، المسائل الناصریات، ج۳، ص۲۳۱.

از شرط‌های شرعی نماز، قصد پیروی و نزدیکی به خداوند است. از دیگر شرط‌های شرعی نماز، انجام آن به قصد انجام واجب است، زمانی که نماز واجب باشد.

نیّت از دیدگاه پسینیان

افزوده شدن قیدهای دیگری بر نیّت وضو، پس از شیخ طوسی، از سوی فقیهانی چون: قاضی ابن براج (م:۴۸۱هـ. ق.) در المهذب،

[۱۷] قاضی ابن براج، المهذب، ج۱، ص۴۳، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.

ابن‌زهره (م:۵۸۵هـ. ق.) در غنیه،

[۱۸] ابن‌زهره، غنیه، ج۲، ص۳۸۳.

سلیمان صهرشتی ، از فقیهان قرن پنجم، در اصباح الشیعه

[۱۹] سلیمان صهرشتی، اصباح الشیعه، ج۲، ص۴۲۰.

و ابن‌ادریس (م:۵۹۸هـ. ق.) در سرائر

[۲۰] ابن‌ادریس حلی، سرائر، ج۱، ص۹۸، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.

مورد پشتیبانی و پیروی قرار گرفت.
افزون بر آنچه فقیهان پیشین، در باب نیّت نماز لازم دانسته بودند. (اخلاص، قصد قربت و نیّت ادای واجب) قیدهای دیگری مانند: تعیین نماز، قصد واجب و مستحب و قصد وجه را افزودند.
ابن‌زهره می‌نویسد: اما نیه الصلاه فواجبه بلاخلاف و کیفیتها ان یرید فعل الصلاه المعیّنه لوجوبها او لکونها ندبا علی الجمله او للوجه الذی کانت کذلک وان عرفه طاعه الله وقربه الیه.

[۲۱] ابن‌زهره، غنیه، ج۴، ص۵۴۰.

نیّت نماز واجب است. در این مسأله مخالفی وجود ندارد. چگونگی نیّت آن است که: مکلف آهنگ انجام نماز معینی را بکند: نماز واجب یا مستحب، یا به قصد وجه؛ یعنی واجب و یا مستحب، از سر طاعت و قرب به خداوند متعال. در این برهه از تاریخ فقاهت شیعه که اندک اندک حوزه بلند آوازه (حله) شکل می‌گیرد و با پرورش فقیهان برجسته‌ای چون: محقق حلی (م: ۶۷۶هـ. ق.) رونق می‌گیرد، بحث‌ها و گفت وگوهای فقهی مسیر رشد و بالندگی را می‌پیمایند. در این بین نیّت نیز، همگام با دیگر بحث‌های فقهی، زوایای گسترده‌تری پیدا می‌کند. مباحث نوینی چون: نیّت جزء عمل یا شرط آن، چگونگی تصویر درست از نیّت، نیّت به خطور قلب ، یا به زبان ، جای خطور ذهنی نیّت در عمل، چگونگی استمرار نیّت در عمل، ادامه نیّت فعلی یا حکمی، حکم پیوسته‌های به نیّت و… در این مقوله‌ها دیدگاه‌های گونه گون و گاه ناسازگار با هم ابراز می‌شود. موضوع نیّت، بیش از پیش، به سمت سخت گیری ره می‌پوید. این حرکت که بیش‌تر برخاسته از حضور پر تلاش و پرتکاپوی فقیهان شیعه در محافل بحث و تدریس اهل سنت و داشتن حوزه‌های تدریس فقه تطبیقی و بهره‌گیری از همه توانایی‌های علمی عصر برای پیشبرد فقه شیعه بود، قید و شرط‌های دست وپاگیر دیگری نیز بر نیّت افزود.
محقق حلی در شرایع الاسلام ، نیّت نماز را با شرایط مشکل‌تری نسبت به فقهای پیشین مطرح می‌کند. وی در حقیقت نیّت، حاضر کردن نماز را، با همه ویژگی‌ها، در ذهن ، با توجه به امور چهارگانه: واجب یا مستحب، قصد قربت، تعیین نماز، ادا یا قضا را شرط دانسته است.

[۲۲] محقق حلی، شرایع الاسلام، ج۱، ص۷۸، دار الاضواء، بیروت.

محقق در مختصر النافع،

[۲۳] محقق حلی، مختصر النافع، ج۴، ص۸۳۷.

همین نظر را داده و یحیی بن سعید هذلی (م:۶۹۰هـ. ق.) در الجامع للشرایع

[۲۴] یحیی بن سعید هذلی، الجامع للشرایع، ج۴، ص۸۷۱.

از او پیروی کرده است. پس از محقق، علامه حلی (م:۷۲۶هـ. ق.) از فقیهانی است که بیش‌ترین قیدها را به نیّت افزوده و مکلّفان را به‌سختی انداخته است. علامه در آثار فقهی خود، بویژه قواعد الاحکام ، قید و شرط‌هایی را برای نیّت نماز لازم دانسته که در کتاب‌های دیگر فقیهان، بدان اشارت نشده است. وی می‌گوید: در نیّت نماز، مکلف ابتدا باید ذات نماز و صفات واجب آن را در ذهن حاضر کند و پس از آن، انجام آن را با این ویژگی‌ها، با آگاهی به هر یک از کارهای نماز، از روی دلیل یا تقلید، آهنگ کند. این تصویر از نیّت، دشوارترین شکل آن است که پیش از علامه کسی آن را مطرح نکرده است. وی می‌نویسد: النیه… هی القصد الی ایقاع الصلاه المعینه کالظهر مثلاً، او غیرها، لوجوبها او ندبها، اداء وقضاء قربه الی الله ویجب… احضار ذات الصلاه و صفاتها الواجبه فیقصد ایقاع هذه الحاضره علی الوجوه المذکوره، بشرط العلم بوجه کل فعل اما بالدلیل، او التقلید لاهله.

[۲۵] علامه حلی، قواعد الاحکام، ج۱، ص۳۱، رضی.

پس از علامه حلی، شهید اول (م:۷۸۶هـ. ق.) در اللمعه الدمشقیه والفیه، در تصویر نیّت نماز از محقق و علامه پیروی کرده، ولی در دروس و نفلیه، نیّت قصر و اتمام را در شرایط خاص، افزوده است، چیزی که در بیان علامه از نیّت نیز نیامده بود: نعم یجب التعیین فی صوره اشتباه القصر بالتمام.

[۲۶] شهید اول، دروس، ج۱، ص۱۶۶، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.

پس از شهید اول، فقیهانی چونان: محمد بن فهد اسدی حلی (م:۸۴۱هـ. ق.) در المحرر فی الفقه،

[۲۷] محمد بن فهد اسدی حلی، المحرر فی الفقه، ج۲۸، ص۸۳۸.

والموجز الحاوی،

[۲۸] محمد بن فهد اسدی حلی، الموجز الحاوی، ج۲۸، ص۸۶۳.

محقق ثانی (م:۹۴۰هـ. ق.) در جامع المقاصد

[۲۹] محقق ثانی، جامع المقاصد، ج۲، ص۲۱۸، آل البیت.

و شهید ثانی (ش:۹۶۵هـ. ق.) در مسالک الافهام،

[۳۰] شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۱، ص۳۶، موسسه معارف اسلامی.

[۳۱] شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۱، ص۱۹۶، موسسه معارف اسلامی.

دیدگاه‌های محقق و علامه و شهید اول را در باب نیّت وضو و نماز پذیرفته‌اند و تا آن زمان، دیدگاه مشهور، همان بود. گرچه از برخی دیدگاه‌ها بر می‌آید در همان زمان (دوره متاخران) فقیهانی چونان: رضی الدین بن طاووس، شهید اول، در پاره‌ای از آثار خود و… بوده‌اند که با شیوه مشهور همراهی نداشته‌اند.

چند قید و شرط برای نیت

در هر صورت، این سخت‌گیری و دقت و احتیاط بیش از حد، صرف نظر از کاستی‌هایی که از جنبه‌های علمی دارد، پیامدهای منفی بسیاری برای دینداران و نیایش گران در پی آورده است. پیش از بیان خرده گیری‌های فقها (از قرن دهم به بعد) و نقد و بررسی دیدگاه‌های متاخران از سوی آنان، به چکیده‌ای از قید و شرط‌هایی که متأخران به اصل نیّت افزوده‌اند نگاهی می‌افکنیم: همان گونه که اشاره شد، در بین پیشینیان، تعبیر مشترک از نیّت، قصد قربت بوده است. منظور اینان این بوده که مکلف، عمل را برای رضای خدا و انجام فرمان او انجام دهد. بر این معنای بسیط نیّت، در وضو و نماز چند قید و شرط به شرح زیر افزوده شده است:
۱. قصد فعل: مکلف باید به روشنی بنمایاند که نماز به جای می‌آورد، نه عمل دیگر.
۲. قصد تعیین فعل:یعنی در نیّت باید به گونه روشن نمازی که گزارده می‌شود، نام برده شود، ظهر ، یا عصر و….
۳. رفع حدث و استباحه: مکلف باید در وضو بر آن باشد که ناپاکی را از خود بزداید و قصد آن را داشته باشد که مباح شود بر او اموری که شرط انجام آن‌ها پاکیزگی است. البته شماری از فقیهان، هم رفع حدث و هم استباحه را در نیّت لازم دانسته‌اند و شماری یکی را کافی دانسته‌اند.
۴. واجب یا مستحب: مکلف باید در نیّت، به روشنی روشن کند که وضو یا نماز واجب به جا می‌آورد، یا مستحب.
۵. قصد وجه: مکلف باید در نظر بگیرد که وضو یا نماز واجب یا مستحب انجام می‌دهد به جهت آن‌که واجب، یا مستحب است.
۶. ادا یا قضا: مکلف باید به هنگام نیّت، ادا و قضای نماز را در نظر داشته باشد.

قیود و شروط یاد شده در جامع صهرشتی

تمامی این افزوده‌ها در نیّت نماز، در عبارتی کم وبیش جامع از صهرشتی چنین آمده است: فینوی الصلاه لیتمیز ما لیس بصلاه وینوی الظهر لیتمیز من العصر ونحوه وینوی الفرض لیتمیز من الندب وینوی الاداء لیتمیز من القضاء وینوی القربه لیتمیز مما یرآی به….

[۳۲] سلیمان صهرشتی، اصباح الشیعه، ج۴، ص۶۱۶.

مکلف به عمل خود قصد نماز می‌کند، تا از دیگر عمل‌ها، بازشناخته شود. نیّت ظهر می‌کند تا از نماز عصر و به جز آن جدا گردد. واجب بودن نماز را در نیّت می‌آورد، تا از نماز مستحب بازشناخته شود. به قصد ادا نماز می‌گزارد، تا روشن شود، نماز قضا نیست.در نیّت، رضا و خشنودی و نزدیکی به خدا را آهنگ می‌کند، تا کار او از کارهای ریایی بازشناخته شود. افزوده‌های یاد شده از سوی فقیهان برجسته، بویژه فقیهان خوانسار، مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

نهضتی علمی علیه قیدوبندهای دست و پاگیر

از محقق اردبیلی (م:۹۹۳هـ. ق.) به بعد نهضتی علمی علیه قیدوبندهای دست و پاگیر در امر نیّت آغاز شد. این حرکت، که با گونه‌ای خرده‌گیری و مخالفت همراه بود، از سوی فقیهانی چونان: محقق سبزواری (م:۱۰۹۰هـ. ق.) محقق خوانساری (م:۱۰۸۹هـ. ق.) آقا جمال الدین خوانساری (م: ۱۱۲۵هـ. ق.) و آقا رضی خوانساری آغاز و از سوی شیخ یوسف بحرانی (م:۱۱۸۶هـ. ق.) و میرزای قمی (م: ۱۲۲۶هـ. ق.) و شیخ مرتضی انصاری (م: ۱۲۸۱هـ. ق.) میرزای شیرازی (م: ۱۳۱۲هـ. ق.) آقا ضیاء الدین عراقی و… پی‌گیری و حمایت شد. اینان دستاوردهای علمی متأخران را در ترازوی سنجش نهاده و در شرح‌ها و حاشیه‌های خود بر آثار آنان و در نگارش‌های مستقل خویش، بسیاری از دیدگاه‌های آنان را، بحث‌ها و جستارهای بدون مبنا و اساس شرعی و بی‌دلیل و اعتبار دانسته و در مقابل به ارائه دیدگاه معتدل در باب نیّت پرداخته‌اند. در این نگرش جدید به نیّت، شماری از فقیهان، به آنچه پیشینیان از اصحاب در چگونگی نیّت، باور داشتند: (اخلاص و قصد قربت) و شماری که گرایش به احتیاط داشتند، تنها به چند عنصر اصلی نیّت، بسنده کردند.

[۳۳] آقا جمال الدین خوانساری، رساله نیّت و اخلاص، ص۱۶.

شماری همچنان پیش رفتند که قصد قربت را که مورد اتفاق همگان بود زیر سؤال برده و آن را بدون دلیل دانستند و بر این باور شدند: قصد قربت با ویژگی که فقیهان بر شمرده‌اند، جز برای مخلصان درخور دسترسی نیست.

[۳۴] آقا حسین خوانساری، مشارق الشموس، ج۱، ص۹۸، موسسه آل البیت.

محقق اردبیلی، نخستین فقیهی که در آسان کردن نیّت گام اساسی برداشت، در مجمع الفائده والبرهان، اظهار می‌دارد: متأخران، قیدها و شرح‌های بدون دلیل و برهان شرعی، بر نیّت افزوده‌اند، در حالی که نیّت، جز قصد انجام عمل مورد نظر برای خداوند چیز دیگری نیست: ما عرفت وجوب شئ من النیه التی اعتبرها المتأخرون علی التفضیل المذکور فی شئ من العبادات شئ من الادله إلاّ قصد ایقاع الفعل الخاص مخلصاً للّه (وعدم) وجود نص دال علیها بخصوصها واجزائها و تفصیلها….

[۳۵] محقق اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، ج۱، ص۹۹، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.

شرحی که متأخران برای نیّت اعتبار کرده‌اند، در هیچ عبادتی هیچ چیز از آن‌ها واجب نیست و هیچ دلیلی از دلیل‌ها بر آن دلالت ندارد. آنچه دلیل بر آن دلالت دارد، تنها قصد انجام عمل خاص است که بدون پیرایه برای خداوند آورده شود، بر ویژگی‌ها وجزء جزء و بخش بخش نیّت، دلیل خاصی وجود ندارد.

رویارویی سرسختانه محقق سبزواری با متأخران

محقق سبزواری، سرسختانه و بسیار تند به رویارویی با متأخران پرداخته و تلاش‌های آنان را در جهت سخت‌گیری در نیّت، بدون دلیل معتبر شمرده و این گونه قید و شرط‌های مشکل آفرین را بدعت در شریعت دانسته و این‌که پیشینیان در باب نیّت به شرح سخن نگفته‌اند و آن را سر بسته گذاشته و گذشته‌اند، بدین خاطر بوده که آن را روشن و بی‌نیاز از این قیدها می‌انگاشته‌اند. محقق سبزواری می‌نویسد: ولایخفی ان هذا امر سهل الحصول لایکاد ینفک عنه المکلف حین اراده الفعل ولهذا یحکی عن علمائنا المتقدمین انهم ما کانوا یذکرون النیه فی کتبهم الفقهیه. بل یقولون… اول واجبات الصلوه تکبیره الافتتاح الی غیر ذلک وکانه لهذا السبب لم یذکر النیه فی الاخبار الوارده فی بیان حقایق العبادات فی مواقع التعلیم مع تاکد الحاجه الیها وعموم البلوی بها و هذا من اقوی الحجج علی سهوله الخطب فی امر النیه… بما ذکرنا یظهر ان التدقیقات الناشئه بین الناس فی امر النیه من مستحدثات المتأخرین و مبدعاتهم من غیر ان یکون لها ظهور کلاً او بعضاً فی الصدر الاوّل و عدم التوغل فیها اولی واشد.

[۳۶] محقق سبزواری، ذخیره المعاد، ج۱، ص۲۶۴، آل البیت.

پوشیده نماند، مسأله نیّت امر آسان یابی است و هیچ گاه مکلف به هنگام اراده عمل از آن جدا نیست؛ از این روی، حکایت شده از پیشینیان که آنان نیّت را در کتاب‌های فقهی خویش نمی‌آوردند، بلکه می‌نوشتند… نخستین چیزی که در نماز باید انجام داد، تکبیر شروع است، همین گونه در وضو؛ زیرا نیّت امر آسان یابی است. نیّت در روایاتی که در بیان حقایق عبادات در زمینه آموزش وارد شده، با این‌که نیاز بسیار به آن بوده و مورد ابتلای همگان، سخنی از نیّت به میان نیامده است. این از قوی‌ترین برهان‌ها بر آسان بودن نیّت است… از آنچه بیان کردیم روشن شد، دقت‌هایی که در میان مردم در امر نیّت وجود دارد، از نوآوری‌ها و بدعت‌های متاخران است، بدون این‌که برای آن‌ به‌طور کلی یا جزئی منشائی در صدر اول باشد. بنابراین، غور نکردن در نیّت اولویت دارد.

نقد متأخران توسط فقیهان خوانسار

فقیهان خوانسار نیز، در برابر افزوده‌های متاخران به مخالفت برخاسته و ایراد گرفته‌اند. آقا حسین خوانساری در مشارق الشموس ، قیدهایی را که متاخران به نیّت زده‌اند، افزوده‌هایی می‌داند که از سوی شرع ثابت نشده است: واما عدم تعرض القدماء لامرها فکانه لاجل ان وجوب ماسوی قصد الفعل والقربه من الزیادات التی ذکرها المتاخرون وکذا بعض الشرائط کالمقارنه والاحکام التی یتفرع علی هذه الامور لیست ثابته….

[۳۷] آقا حسین خوانساری، مشارق الشموس، ج۱، ص۹۷، موسسه آل البیت.

این که پیشینیان سخن از نیّت به میان نیاورده‌اند، شاید بدین جهت بوده که در نیّت، به جز قصد فعل و تقرب خداوند چیزی را واجب نمی‌دانسته‌اند. آنچه به عنوان شرط در نیّتِ آمده، افزوده‌هایی است که پسینیان آن‌ها را افزوده‌اند همچنین برخی شرایط، مانند همراهی نیّت با عمل و احکامی که از این امور به دست می‌آید، اموری هستند که از سوی شرع ثابت نشده‌اند.
آقا جمال الدین خوانساری، پیرایه‌های نیّت را بی‌اساس دانسته و دلیلی بر اعتبار آن‌ها نمی‌شناسد: در نیّت، به جز قصد به آن فعل و انجام خالصانه و بی‌ریای آن، چیز دیگری اعتبار ندارد. شرط بودن دیگر امور و قید و بندها و شرح‌هایی که متاخران در باب نیّت آورده‌اند، چندان پایه و اساسی ندارند و این است که در کلام پیشینیان، سخنی از نیّت، به میان نیامده است.

[۳۸] آقا جمال الدین خوانساری، رساله نیّت و اخلاص، ص۲۲.

آقا رضی الدین خوانساری (م:۱۱۱۳هـ. ق.) بر این باور است: آنچه پسینیان در باب نیّت گفته‌اند، با آنچه از پیشینیان به ما رسیده بسیار فاصله دارد. پسینیان امر نیّت را مشکل گرفته‌اند، در حالی که نیّت امر آسان‌یابی است و پرداختن به بسیاری از افزوده‌های آن، جهت شرعی ندارد.

[۳۹] آقا رضی الدین خوانساری، نیّت صادقه، ج۱، ص۳۸۸، چاپ کنگره بزرگداشت آقاحسین خوانساری.

فقیهان خوانسار، افزون برخرده گیری‌هایی که به افزوده‌های پسینیان دارند، در جهت آسان کردن امر نیّت، تلاش‌های بسیار ستودنی کردند و به حرکت آسان‌گیری در نیّت شتاب بیش‌تری بخشیدند که اکنون به بررسی دیدگاه‌های آنان می‌پردازیم:

خوانساری‌ها و نقد دیدگاه‌های پسینیان

آقا حسین خوانساری، در اثر فقهی ارزنده خود: مشارق الشموس فی شرح دروس، بحث نیّت وضو را از دیدگاه شهید اول که نمونه نیّت از منظر پسینیان است مطرح کرده و به بوته نقد و بررسی گذاشته است. وی در تفسیر قصد (قربت)، در برابر متاخران دیدگاه آسانی را برگزیده که به چکیده آن اشاره می‌کنیم: فقیهان (قربت) را به دو گونه تفسیر کرده‌اند:
۱. همراه و هماهنگ با اراده پروردگار؛ یعنی انجام عمل، از آن روی که مورد خشنودی خداست و حکمت آن، شایستگی و سزاواری پروردگار برای عبادت است و عبادت هم شکر نعمت.
۲. تلاش برای رسیدن به جایگاه بلندی در نزد پروردگار، مانند قرب مکانی و رسیدن به ثواب و ترس از عقاب و…. فقیهان معنای نخست را به اتفاق صحیح می‌دانند و در درستی و نادرستی معنای دوم اختلاف نظر دارند.
مشهور پسینیان برآنند: عبادت به قصد طلب ثواب و ترس از عذاب باطل است.

[۴۰] سید محسن حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ج۱۰، ص۶، کتابخانه آیت اللّه مرعشی.

شهید اول در القواعد والفوائد، نظر قطعی فقها می‌داند که عبادت به معنای یاد شده، باطل است. سید رضی الدین طاووس نیز، باطل بودن این گونه عبادت را قطعی دانسته و بر این نظر است: اگر کسی در نیّت قصد طلب ثواب و ترس از عقاب داشته باشد، در نیّت برای رشوه عمل را انجام داده، نه قصد رضای پروردگار و این دلالت می‌کند عمل او خالی از اشکال نیست و مکلف بنده پستی است.

[۴۱] آقا حسین خوانساری، مشارق الشموس، ج۱، ص۸۹، موسسه آل البیت.

این دیدگاه از شهید در دروس نیز استفاده می‌شود؛ چون (قربت) را تنها به معنای اوّل تفسیر کرده است. شهید در القواعد و الف