توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل منجانیقون ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل منجانیقون ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل منجانیقون ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

علم حیل

علم حِیَل (پاورپوینت کامل منجانیقون ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint)که به آن علم حیله ها، نیرنجات یا علم نیرنگها نیز میگویند، از علوم کاربردی رایج در دوره اسلامی که با طراحی، ساخت، کارکرد و کاربرد ابزارها و دستگاههای گوناگون مکانیکی سروکار داشت.

فهرست مندرجات

۱ – شاخه های علم حیل
۲ – علت نام گذاری علم حیل
۳ – معنی واژه حیل
۴ – تاریخچه پیدایش علم حیل
۵ – کاربرد های علم حیل
۵.۱ – کاربرد در کاغذ سازی و ساخت ترازو
۵.۲ – کاربرد در ساعت سازی
۵.۳ – کاربرد در دستگاههای آبیاری و آسیاب ها
۵.۴ – کاربرد در دانش احتراق و اسلحه سازی
۵.۵ – کاربرد در شیشه گری و بلورسازی
۵.۶ – کاربرد در دریانوردی
۶ – کتب تألیف شده در علم حیل
۶.۱ – برخی از دانشمندان و نوشته های آنان در علم حیل
۶.۲ – بخی آثار ترجمه شده به زبان عربی
۶.۳ – برخی آثار ترجمه شده به زبان لاتینی
۷ – کتاب‌نامه
۸ – پانویس
۹ – منبع

شاخه های علم حیل

علم حیل شامل این شاخه ها بود:

بررسی نظری مفهوم حرکت، تعیین مرکز ثقل اجسام، طراحی دستگاههای بالابر اجسام سنگین، استخراج و انتقال آبهای زیرزمینی، و ساخت ساعتها و سلاحها و ابزارهای موسیقی و ابزارهای مورد نیاز سایر علوم و صنایع و پیشه های گوناگون.

علت نام گذاری علم حیل

عامل انتقال نیرو در این دستگاهها هوا (در آلات الروحانیه)، آب، شن یا اجزای مکانیکی بود. سازوکار این دستگاهها معمولا از عموم مردم پنهان نگاهداشته میشد. ازاینرو، عملکرد دستگاهها برایشان عجیب بود و نوعی تردستی محسوب میشد و این علم را به همین سبب علم حیله ها (حیل) یا نیرنگها (نیرنجات) مینامیدند. علم حیل را معادل علم مکانیک در دوره جدید دانسته اند.

معنی واژه حیل

واژه حیله به معنای هنر، صنعت، حرفه و اختراع نیز آمده است.

[۱] محمدبن محمد فارابی، احصاءالعلوم، ج۱، ص۴۹ـ۵۱، چاپ عثمان محمد امین، قاهره ۱۳۵۰/۱۹۳۱.

[۲] محمدبن احمد خوارزمی، مفاتیح العلوم، ج۱، ص۲۶۹ـ ۲۷۰، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت۱۴۰۴/۱۹۸۴.

[۳] محمدبن محمد غزالی، تهافت الفلاسفه، ج۱، ص۲۳۵، چاپ سلیمان دنیا، قاهره (۱۹۸۷).

[۴] شمس الدین محمدبن محمود آملی، نفائس الفنون فی عرایس العیون، ج۳، ص۵۵۷، ج ۳، چاپ ابوالحسن شعرانی، تهران ۱۳۷۹.

[۵] محمد اعلمیبن علی تهانوی، کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۴۶ـ۴۷، بیروت: دارصادر.

[۶] علی اکبر نفیسی، فرهنگ نفیسی، ذیل «حیله»، تهران ۱۳۵۵ش.

[۷] دهخدا، لغتنامه، ذیل «حیل».

[۸] ابن سینا، معیارالعقول، ج۱، ص۱، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۳۱ش.

به نوشته خوارزمی،

[۹] محمدبن احمد خوارزمی، مفاتیح العلوم، ج۱، ص۲۶۹، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت۱۴۰۴/۱۹۸۴.

صِناعهالحیل را یونانیها پاورپوینت کامل منجانیقون ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint میگفتند. پاورپوینت کامل منجانیقون ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint همان مکانیک است

[۱۰] ذیل «پاورپوینت کامل منجانیقون ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint»، دهخدا، لغتنامه.

که صورت تحریف شده «میخنیق» بوده و به اسامی دیگر مانند منجنیق و منجنیک نیز در عربی خوانده شده است.

[۱۱] محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، ج۱، ص۲۰۳۹، پانویس ۹، چاپ محمدمعین، تهران ۱۳۶۱ش.

تاریخچه پیدایش علم حیل

پیدایش علم حیل به پیشاز شروع تاریخِ مکتوب برمیگردد. احتمال میرود که این علم از تمدنهای شرقی به یونان منتقل شده باشد و به این ترتیب، یونان باستان ذخایر سه هزار ساله میراث حیل مشرق زمین و مصر را به ارث برده باشد، اما آثار مکتوب به جامانده درباره علم حیل، از یونان باستان آغاز میشود.

توصیف بسیاری از اجزا و دستگاههای مکانیکی در نوشته های این دوران دیده میشود که البته نمیتوان به یقین مشخص کرد کدام یک از آن‌ها از حیطه نظری فراتر رفته و کاربرد عملی یافته بودند. تطور فناوری کم و بیش در دوره رومی ها نیز ادامه یافت.

[۱۲] ویلیام جیمز دورانت، تاریخ تمدن، ج۴، بخش ۱، ص۱۴۱، ترجمه ابوطالب صارمی، ابوالقاسم طاهری، تهران ۱۳۸۲ش.

[۱۳] ویلیام جیمز دورانت، تاریخ تمدن، ج۴، بخش ۱، ص۱۵۰، ترجمه ابوطالب صارمی، ابوالقاسم طاهری، تهران ۱۳۸۲ش.

[۱۴] ویلیام جیمز دورانت، تاریخ تمدن، ج۴، بخش ۱، ص۱۹۰، ترجمه ابوطالب صارمی، ابوالقاسم طاهری، تهران ۱۳۸۲ش.

[۱۵] ویلیام جیمز دورانت، تاریخ تمدن، ج۴، بخش ۱، ص۲۰۳، ترجمه ابوطالب صارمی، ابوالقاسم طاهری، تهران ۱۳۸۲ش.

[۱۶] جان دزموند برنال، علم در تاریخ، ج۱، ص۱۷۴، ج ۱، ترجمه ح اسدپور پیرانفر، تهران ۱۳۸۰ش.

[۱۷] موریس دوما، تاریخ صنعت و اختراع، ج۱، ص۲۳۰ـ۲۵۵، ترجمه عبداللّه ارگانی، تهران ۱۳۷۸ش.

[۱۸] موریس دوما، تاریخ صنعت و اختراع، ج۱، ص۲۵۷ـ۲۹۹، ترجمه عبداللّه ارگانی، تهران ۱۳۷۸ش.

علم حیل در دوره اسلامی شکوفا شد. بسیاری از دستاوردهای مسلمانان جنبه عملی و کاربردی یافت و تا شروع انقلاب صنعتی غرب، به اوج پیشرفت خود رسید.

اروپاییان قبل و بعد از انقلاب صنعتی، روشهای فناوری جهان اسلام را به تفصیل بررسی کردند و از آن‌ها بهره های فراوان بردند.

[۱۹] آرنولد پیسی، تکنولوژی در تمدن جهان، ج۱، ص۱۶۲، ترجمه فریدون بدرهای، تهران ۱۳۷۶ش.

[۲۰] جان دزموند برنال، علم در تاریخ، ج۱، ص۲۱۷ـ۲۱۸، ترجمه ح اسدپور پیرانفر، تهران ۱۳۸۰ش.

کاربرد های علم حیل

کاربرد در کاغذ سازی و ساخت ترازو

علم حیل در کاغذسازی کاربرد داشت و مسلمانان این صنعت را از اسیران جنگی چینی در سمرقند آموختند. کاغذسازی در دوره امویان یا عباسیان در جهان اسلام رواج یافت و بسیاری از نقاط کشورهای اسلامی شاهد گسترش این صنعت بودند.

[۲۱] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۳، (تهران).

[۲۲] ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.

[۲۳] حمداللّه مستوفی، نزههالقلوب، ج۱، ص۶۶.

ساخت ترازو در دوره اسلامی پیشرفت زیادی کرد و بسیاری از دانشمندان سرشناس به توصیف روشهای ساخت ترازو، اندازهگیری وزن اشیا، وزن مخصوص و مبحث مرکز ثقل (گرانیگاه) پرداختند. پیشرفته ترین ترازوها به نام ترازوی حکمت، متعلق به ابو الفتح عبد الرحمان خازنی بود.

کاربرد در ساعت سازی

ساعت سازی بین مسلمانان رواج زیادی داشت و انواع ساعتهای آفتابی، شنی، آبی و شمعی ساخته میشد. ساخت ساعتهای جیوه ای نیز سابقه دارد. ساعتها به روشهای گوناگون، به طور خودکار گذشت زمان را نشان میدادند و به صورت ثابت یا قابل حمل ساخته میشدند. ساعت آبی قابل حمل را «صندوق الساعه» مینامیدند که استفاده از آن در ایران رواج داشت.

مشهور است ساعتی آبی را که هارون الرشید برای شارل کبیر، پادشاه فرانسه، هدیه فرستاد، غربیان هشتمین عجایب جهان پنداشتند. در ایران، ساعتهای آفتابی کوچکی از برنجِ ریختگی ساخته میشد که در سفر و حضر در تعیین ساعات روز، جهتیابی و تعیین قبله به کار میرفت. این ساعتها را بیش‌تر در یزد و اصفهان میساختند.

[۲۴] اسماعیل بن رزّاز جزری، مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی (الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعهالحیل)، ج۱، ص۱ـ۲۳۰، ترجمه و تحشیه محمدجواد ناطق، حمیدرضا نفیسی، و سعید رفعت جاه، تهران ۱۳۸۰ش.

[۲۵] ابن ساعاتی، علم الساعات و العمل بها، ج۱، ص۹ـ۱۰، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق (۱۴۰۱/ ۱۹۸۱).

[۲۶] ابن ساعاتی، علم الساعات و العمل بها، ج۱، ص۱۹، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق (۱۴۰۱/ ۱۹۸۱).

[۲۷] پیر روسو، تاریخ علوم، ج۱، ص۱۴۳، ترجمه حسن صفّاری، تهران ۱۳۷۸ش.

[۲۸] زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا: خورشید اللّه برفراز مغرب زمین، ج۱، ص۱۶۹ـ۱۷۰، ترجمه مرتضی رهبانی، تهران ۱۳۷۰ش.

[۲۹] زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا: خورشید اللّه برفراز مغرب زمین، ج۱، ص۱۷۱ـ۱۷۲، ترجمه مرتضی رهبانی، تهران ۱۳۷۰ش.

[۳۰] لطف اللّه قاری، «الآلات المیکانیکیه فی تراثنا العلمی و موقع کتاب الرساله القدسیه»، ج۱، ص۶۱.

[۳۱] محمدتقی احسانی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، ج۱، ص۲۰۶ـ۲۰۷، تهران ۱۳۸۶ش.

کاربرد در دستگاههای آبیاری و آسیاب ها

انواع دستگاههای آبیاری و آبکشی در نقاط مختلف سرزمینهای اسلامی از جمله ایران، سوریه، بین النهرین و اندلس ساخته میشد. تلمبه های پیشرفته که در آن‌ها انواع اجزای مکانیکی مثل توربین، چرخدنده، سازوکار لَنگ، شیر یک طرفه، سیلندر و پیستون به کار میرفت و همچنین تلمبه های شناور، در این سرزمین ها رایج بود.

[۳۲] اسماعیل بن رزّاز جزری، مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی (الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعهالحیل)، ج۱، ص۴۶۹ـ۴۷۶، ترجمه و تحشیه محمدجواد ناطق، حمیدرضا نفیسی، و سعید رفعت جاه، تهران ۱۳۸۰ش.

[۳۳] محمدبن معروف تقی الدین راصد، الطرق السنیه فی الآلات الروحانیه، ج۱، ص۳۹ـ۵۰، نسخه عکسی، در احمد یوسف حسن، تقی الدین و الهندسه المیکانیکیه العربیه، حلب ۱۹۷۶.

مبانی استفاده از باد به عنوان نیروی محرکه آسیاب ها بر دانشمندان مسلمان آشکار بود

[۳۴] بنوموسی، کتاب الحیل، ج۱، ص۳۴۰، چاپ احمد یوسف حسن، حلب ۱۹۸۱.

[۳۵] بنوموسی، کتاب الحیل، ج۱، ص۳۴۲، چاپ احمد یوسف حسن، حلب ۱۹۸۱.

و بخصوص در سیستان از این آسیاب ها عملا استفادهمیشد.

[۳۶] محمدبن ابیطالب دمشقی، نخبهالدهر فی عجائبالبر و البحر، ج۱، ص۲۴۳ـ۲۴۵، بیروت ۱۹۸۸.

دمشقی در قرن هفتم سازوکار آسیای بادی سیستان را به تفصیل و با رسم شکل بیان کرده است.

[۳۷] محمدبن ابیطالب دمشقی، نخبهالدهر فی عجائبالبر و البحر، ج۱، ص۲۴۳ـ۲۴۵، بیروت ۱۹۸۸.

کاربرد در دانش احتراق و اسلحه سازی

تسلط به دانش احتراق و تولید سلاحهای آتشین نیز تجلی کاربرد واکنش های شیمیایی در علم حیل بود.

[۳۸] مصطفی میرسلیم، «سیر تحول علم مکانیک نزد مسلمانان»، ج۱، ص۴۸ـ۵۱، تحقیقات اسلامی، سال ۸، ش ۱و۲ (۱۳۷۲ش).

صنعت قفل سازی نظیر قفل های کلونی و رمزی رواج زیادی داشت. قفل های رمزی به جامانده از سده های میانی که صنعتگران ایرانی ساخته بودند، هنوز در موزه ها وجود دارد.

[۳۹] اسماعیل بن رزّاز جزری، مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی (الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعهالحیل)، ج۱، ص۴۹۶ـ۵۱۲، ترجمه و تحشیه محمدجواد ناطق، حمیدرضا نفیسی، و سعید رفعت جاه، تهران ۱۳۸۰ش.

[۴۰] محمدجواد ناطق، «بدیع الزمان جزری: مهندس مشهور قرن ششم هجری»، ج۱، ص۱۵۳ـ۱۵۵، وقف: میراث جاویدان، سال ۴، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۷۵).

فولادسازی از دیگر صنایع رایج در کشورهای اسلامی بود. ابو ریحان بیرونی در الجماهر

[۴۱] ابوریحان‌ بیرونی، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۴۰۴ـ۴۰۹، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۴ش.

شرحی از این صنعت عرضه کرده است. از فولادی ویژه با روش هایی مخصوص، در نقاط مختلف شمشیری مشهور به شمشیر دمشقی میساختند که امروزه پژوهش های نظری و عملی درخور توجهی درباره آن صورت گرفته است.

تولید فولاد و کار روی آهن به فناوری ساخت انواع کوره های ذوب، تجهیزات تصفیه مذاب و وسایل آهنگری نیاز داشت که در کشورهای اسلامی به آن دست یافته بودند.

صنعت فولادسازی و هنر مشبک سازی فولاد در ایران در عصر صفوی به اوج خود رسید و از این فلز در ساخت اسلحه، الواح مشبک، زره، کلاه‌خود، سپر، کتیبه های در و پنجره، قلمدان و ظروف استفاده میکردند.

[۴۲] محمدتقی احسانی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، ج۱، ص۲۰۹ـ ۲۲۴، تهران ۱۳۸۶ش.

کاربرد در شیشه گری و بلورسازی

صنعت شیشه گری و بلورسازی در دوره اسلامی رشد چشمگیری داشت. انواع ظرفهای شیشه ای را در سراسر قلمرو اسلامی میساختند.

[۴۳] موریس اسون دیماند، راهنمای صنایع اسلامی، ج۱، ص۲۱۵ـ۲۲۲، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۵ش.

کارخانه های نساجی یا «دُورُالطِراز» در سراسر جهان اسلام وجود داشت. بسیاری از آن‌ها در ایران بود و بافته های ایران به نقاط دیگر صادر میشد. صنعت نساجی در مصر به ویژه در دوره فاطمی، همچنین در بغداد، سوریه، عثمانی و اندلس نیز رواج داشت.

[۴۴] بشیر رمضان تلیسی و جمال هاشم ذویب، تاریخالحضارهالعربیهالاسلامیه، ج۱، ص۲۳۴ـ۲۳۷، بیروت ۲۰۰۲.

[۴۵] موریس اسون دیماند، راهنمای صنایع اسلامی، ج۱، ص۲۳۲ـ۲۵۶، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۵ش.

کاربرد در دریانوردی

در صنعت دریانوردی، مسلمانان به ساخت انواع کشتی (نظیر کشتی های ماهیگیری و جنگی) اهتمام می‌ورزیدند و کشتی های جنگی گوناگونی با اسامی و کاربردهای متفاوت میساختند. سلاحهای ویژه تهاجمی و تدافعی با نام های خاص خود ساخته و بر این کشتی ها نصب میشد. لنگرگاه های عظیمی در عکّا، طرابلس، تِنّیس و سایر بندرها ساخته شده بود که ظرفیت بعضی، مثل لنگرگاه های طرابلس و تنیس، را تا هزار کشتی گفته اند.

کارخانه های کشتی سازی متعددی در بندر سیراف و ساحل عمان، صور، عکّا، طرابلس، حیفا، اسکندریه، تونس و خوارزم وجود داشت

[۴۶] یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۳۲۷.

[۴۷] یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۳۳۸.

[۴۸] یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۳۵۱.

[۴۹] یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۳۶۰.

[۵۰] ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۶۵، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.

[۵۱] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، مقدمه، ص۳۱۳ـ۳۱۴.

[۵۲] موریس دوما، تاریخ صنعت و اختراع، ج۱، ص۴۶۵ـ۴۶۶، ترجمه عبداللّه ارگانی، تهران ۱۳۷۸ش.

[۵۳] بشیر رمضان تلیسی و جمال هاشم ذویب، تاریخ الحضارهالعربیهالاسلامیه، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۸۴، بیروت ۲۰۰۲.

[۵۴] بشیر رمضان تلیسی و جمال هاشم ذویب، تاریخ الحضارهالعربیهالاسلامیه، ج۱، ص۲۳۸، بیروت ۲۰۰۲.

[۵۵] ابن سینا، معیارالعقول، ج۱، ص۴۱ـ۶۲، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۳۱ش.

[۵۶] اسماعیل بن رزّاز جزری، مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی (الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعهالحیل)، ج۱، ص۲۳۳ـ ۴۴۸، ترجمه و تحشیه محمدجواد ناطق، حمیدرضا نفیسی، و سعید رفعت جاه، تهران ۱۳۸۰ش.

[۵۷] اسماعیل بن رزّاز جزری، مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی (الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعهالحیل)، ج۱، ص۴۷۹ـ۴۸۹، ترجمه و تحشیه محمدجواد ناطق، حمیدرضا نفیسی، و سعید رفعت جاه، تهران ۱۳۸۰ش.

[۵۸] بنوموسی، کتابالحیل، ج۱، ص۱ـ۳۶۰، چاپ احمد یوسف حسن، حلب ۱۹۸۱.

[۵۹] محمدبن معروف تقی الدین راصد، الطرق السنیه فی الآلات الروحانیه، قسم ۲، باب ۶، نسخه عکسی، در احمد یوسف حسن، تقی الدین و الهندسه المیکانیکیه العربیه، حلب ۱۹۷۶.

[۶۰] محمد حافظ اصفهانی، سه رساله در اختراعات صنعتی: ساعت، آسیا، دستگاه روغنکشی (نتیجه الدوله)، ص ۱۲۰ـ ۱۶۰، چاپ تقی بینش، تهران ۱۳۵۰ش.

[۶۱] بشیر رمضان تلیسی و جمال هاشم ذویب، تاریخ الحضارهالعربیهالاسلامیه، ج۱، ص۲۳۸، بیروت ۲۰۰۲.

کتب تألیف شده در علم حیل

احمدبن موسی بن شاکر (سده سوم) کتاب مشهور الحیل را تألیف کرده که نسخه هایی از آن باقی است و به انگلیسی و فارسی ترجمه شده است. کتابی دیگر نیز به نام قَرَسطون به وی نسبت داده شده است.

[۶۲] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۳۱، (تهران).

[۶۳] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۳۱۶، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

قَرَسطون به معنای قپان است و این اثر درباره تعادل وزنه ها و محورها، که مبنای ساخت قپان است، بحث میکند. بعدها ثابتبن قرّه نیز دو رساله درباره تعادل وزنه ها و اهرم ها نگاشت.

یکی دیگر از آثار بنوموسی (فرزندان موسیبن شاکر) که باقی مانده، رسالهای به نام وصف الآله التی تزمر بنفسها در وصف ابزار خودکار نیزنی است.

[۶۴] بنوموسی، کتابالحیل، ج۱، ص کط، چاپ احمد یوسف حسن، حلب ۱۹۸۱.

ابوعبداللّه محمدبن احمدبن یوسف کاتب خوارزمی (سده چهارم) در اثر جامع و جالب خود، مفاتیح العلوم، شرح اصطلاحات علمی از جمله علم حیل را آورده است.

[۶۵] محمدبن احمد خوارزمی، مفاتیح العلوم، ج۱، ص۲۶۹ـ۲۷۴، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت۱۴۰۴/۱۹۸۴.

ابوریحان بیرونی (سده چهارم و پنجم) در کتابهایش به مباحث مهمی از علم حیل پرداخته است.

وی در استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعه الاصطرلاب،

[۶۶] ابوریحان بیرونی، استیعابالوجوه الممکنه فی صنعه الاصطرلاب، ج۱، ص۲۱۹ـ۲۲۸، چاپ محمداکبر جوادی حسینی، مشهد ۱۳۸۰ش.

تقویمی مکانیکی به نام حُقُّ القمر را شرح داده، که هیل توضیح مبسوطی درباره آن داده است.

ابوریحان بیرونی در الجماهر فی الجواهر

[۶۷] ابوریحان‌ بیرونی، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۲۵۰ـ ۲۵۱، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۴ش.

[۶۸] ابوریحان‌ بیرونی، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۲۸۴، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۴ش.

[۶۹] ابوریحان‌ بیرونی، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۲۹۸، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۴ش.

[۷۰] ابوریحان‌ بیرونی، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۳۸۵، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۴ش.

[۷۱] ابوریحان‌ بیرونی، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۴۳۵، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۴ش.

اشاره های فراوانی به مبحث حیل کرده است، مثل صنعت فولادسازی که پیشتر اشاره شد، نوعی لباس غواصی که غواصان بغدادی به تن میکردند و با آن میتوانستند ساعتها تنفس کنند و زیر آب بمانند، جَزْع/ جَزْعه که سنگی است سخت و از آن مهره سوراخ دار دقیقی برای تنظیم جریان آبِ ساعت های آبی میساختند، آیینه های سوزان ارشمیدس، سنگ شکن برای آسیای خمیر کاغذ و سنگ معدن طلا، و ساخت مِنقاش.

ابوریحان بیرونی در الآثار الباقیه عن القرون الخالیه،

[۷۲] ابو ریحان بیرونی، الآثارالباقیه عنالقرون الخالیه، ج۱، ص۲۶۲ـ۲۶۳، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.

در تبیین علل وجود فواره های طبیعی، به شرح سازوکار سارقهالماء (یا آبدزدک، سیفون) و فواره های مکانیکی پرداخته

[۷۳] محمدبن احمد خوارزمی، مفاتیح العلوم، ج۱، ص۲۷۲، چاپ ابراهیمابیاری، بیروت۱۴۰۴/۱۹۸۴.

و همچنین به نوعی چراغ خودکار اشاره کرده است.

از جمله نوشته های منسوب به بیرونی که باقی نمانده، کتابی است با عنوان مقاله فی تعبیر المیزان لتقدیر الاَزمان، درباره استفاده از ترازوی قپان در ساخت ساعت آبی.

[۷۴] ابوریحان‌ بیرونی، فهرست کتاب های رازی و نام های کتاب های بیرونی، ج۱، ص۳۲، تصحیح و ترجمه و تعلیق از مهدی محقق، تهران ۱۳۷۱ش.

[۷۵] لطف اللّه قاری، «الآلات المیکانیکیه فی تراثنا العلمی و موقع کتاب الرساله القدسیه»، ج۱، ص۵۷ـ۵۸.

این نوع ترازو را خازنی

[۷۶] عبدالرحمان خازنی، کتاب میزان الحکمه، ج۱، ص۱۵۳ـ۱۶۲، حیدرآباد، دکن ۱۳۵۹.

با نام «میزانالساعات» به تفصیل شرح داده است.

علم حیل در قلمرو غربی سرزمین های اسلامی نیز توسعه یافت، چنانکه ابن خَلَف مرادی اهل اندلس در سده پنجم کتاب مهم الاسرار فی نتایج الافکار را نوشت. در ۳۱ فصلِ این کتاب، درباره انواع وسایل خودکار، ساعتهای آبی و جیوه ای، ادوات جنگی، دستگاه های آبکشی و ساعت آفتابی بحث شده است.

این کتاب به ویژه به جهت معرفی چرخدنده های خورشیدیِ قادر به انتقالِ توان های بالا، که در ساعت های مکانیکی قابل استفاده اند، اهمیت دارد.

محمدبن أبیبکر الراشدی الأبری الاصفهانی نیز در این زمینه در سال ۶۱۸ کتابی نوشته است.

[۷۷] لطف اللّه قاری، «الآلات المیکانیکیه فی تراثنا العلمی و موقع کتاب الرساله القدسیه»، ج۱، ص۵۸.

[۷۸] لطف اللّه قاری، «الآلات المیکانیکیه فی تراثنا العلمی و موقع کتاب الرساله القدسیه»، ج۱، ص۶۰ـ۶۱.

در مبحث استخراج آبهای