توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل جزیره العرب (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل جزیره العرب (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل جزیره العرب (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

جزیره العرب (دانشنامه‌حج)

مقالات مرتبط: جزیره العرب.

جزیره العرب (شبه جزیره عربستان) نام منطقه بزرگ در جنوب غربی آسیا است که به خاطر ظهور تمدن اسلامی و واقع شدن کعبه و حرم پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و اهل بیت ایشان (علیهم السلام) از اهمیت خاصی برخوردار است. اکثر ساکنان آن مسلمان و زبانشان، عربی است. از صفات خوب آنان؛ میهمان‌دوستی، پاکدامنی و پایداری به عهد است. پس از جنگ جهانی اول، شبه جزیره تقسیمات اداری جدید یافت و به تدریج کشورهای عربستان سعودی، یمن، عمان، قطر، بحرین، کویت و امارات متحده عربی در این قلمرو شکل گرفتند. از میانه سده دوازدهم مذهب وهابیت درست شده و حکومت عربستان این مذهب را رسما ترویج می‌کند.

فهرست مندرجات

۱ – موقعیت جغرافیایی
۲ – اهمیت
۳ – علت نام‌گذاری
۴ – مرزها
۵ – بخش‌ها
۵.۱ – تهامه
۵.۲ – نجد
۵.۳ – حجاز
۵.۴ – عروض
۵.۵ – یمن
۶ – بیابان‌ها
۷ – ارتفاعات
۸ – دره‌ها
۹ – زمین‌های کشاورزی و سنگلاخ
۱۰ – آب و هوا
۱۱ – جغرافیای انسانی
۱۲ – زبان
۱۳ – اعراب اصیل
۱۴ – عشایر
۱۵ – صفات
۱۶ – رشد جمعیت
۱۷ – ادیان
۱۷.۱ – پیامبران
۱۷.۲ – بت‌پرستی
۱۷.۳ – کعبه و حج
۱۷.۴ – خرافه‌ها
۱۷.۵ – مسیحیت و یهودیت
۱۷.۶ – دین حنیف
۱۷.۷ – اسلام
۱۸ – مذاهب
۱۹ – اقتصاد
۱۹.۱ – کشاورزی
۱۹.۲ – دامداری
۱۹.۳ – صنعت
۱۹.۴ – تجارت
۱۹.۵ – نفت
۲۰ – تاریخ سیاسی
۲۰.۱ – دوران پیش از اسلام
۲۰.۲ – دوران اسلامی
۲۰.۳ – حکومت ابوبکر
۲۰.۴ – حکومت عمر
۲۰.۵ – حکومت عثمان
۲۰.۶ – حکومت امیرالمومنین
۲۰.۷ – حکومت امویان
۲۰.۸ – فاطمیان
۲۱ – حرمین شریفین
۲۲ – وهابیت
۲۳ – فهرست منابع
۲۴ – پانویس
۲۵ – منبع

۱ – موقعیت جغرافیایی

جزیره العرب نامی است که برای سکونت‌گاه پهناور قوم عرب در جنوب غربی آسیا در منطقه میان ۱۲ تا ۳۲ درجه عرض شمالی و ۴۰ تا ۵۸ درجه طول شرقی به کار رفته است.

[۱] توفیق، برو، تاریخ العرب القدیم، ص۱۹.

[۲] بیومی مهران، محمد، بیومی مهران، محمد، دراسات فی تاریخ العرب القدیم، ص۸۱.

۲ – اهمیت

این سرزمین از آن جهت که خاستگاه دین اسلام بوده و نیز کعبه، حرم امن خداوند، شهر مدینه و مزار پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در آن قرار دارد و بخش‌های گوناگون آن شاهد رویدادهای دوره آغاز اسلام بوده‌اند، از اهمیتی ویژه برخوردار است؛ به گونه‌ای که شناخت آن مورد اهتمام بسیاری از اسلام‌شناسان شرقی و غربی و نیز مسلمانان مشتاق مطالعه در حوزه دین اسلام و به ویژه فریضه حج بوده است.

۳ – علت نام‌گذاری

این منطقه با آب‌های خلیج فارس و دریای عمان از سمت شرق، اقیانوس هند از جنوب، و دریای سرخ ازجهت غرب احاطه شده است و بر این اساس، باید شبه جزیره نام گیرد؛ ولی به دلیل قرار داشتن رودهایی چون فرات در شمال آن، جزیره خوانده شده است.

[۳] ابن حائک، حسین، صفه جزیره العرب، ص۸۴.

جزیره العرب با مساحت تقریبی ۱۲۰۰۰۰۰ مایل مربع (۳۱۰۰۰۰۰ کیلومتر مربع)

[۴] Britannica (Arabian Peninsula).

بزرگ‌ترین شبه جزیره جهان است.

[۵] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱، ص۱۴۰.

۴ – مرزها

در مرزبندی جزیره که سازگار با ویژگی‌های طبیعی منطقه انجام گرفته، اختلاف فراوان به چشم نمی‌خورد.

[۶] نصیبی، محمد بن حوقل، صوره الارض، ج۱، ص۱۸-۱۹.

[۷] ابن حائک، حسین، صفه جزیره العرب، ص۴۷.

[۸] حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۷.

در باره مرز شمالی آن، سه دیدگاه در میان است: بر پایه دیدگاه نخست، مرز شمالی جزیره العرب، خطی فرضی است که از خلیج عقبه در غرب تا منطقه اُبُلَّه در کرانه شمال غرب خلیج فارس در شرق امتداد یافته است. صحرای نَفود شمالی، میان نجد شمالی و بیابان شام، مرزی طبیعی را برای شمال جزیره العرب تشکیل داده است.

[۹] ‌اندلسی، صاعد بن احمد، التعریف بطبقات الامم، ص۲۰۸.

[۱۰] گروه نویسندگان، اطلس تاریخ الاسلام، ج۱، ص۱۷۲.

گروه دیگر بخشی گسترده از بادیه شام را جزء جزیره العرب دانسته‌اند. با این دیدگاه، مرزهای شمالی تا کرانه‌های جنوبی فرات امتداد دارد.

[۱۱] نصیبی، محمد بن حوقل، صوره الارض، ج۱، ص۱۹.

[۱۲] فارسی اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، ص۲۱.

[۱۳] ابوالفداء، اسماعیل بن نورالدین، تقویم البلدان، ص۸۲.

بعضی به بیابان شام و فلسطین و صحرای سینا را در قلمرو جزیره العرب شمرده‌اند.

[۱۴] ابن حائک، حسین، صفه جزیره العرب، ص۷۳.

[۱۵] حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۷.

برخی از محققان شبه جزیره را از بخش‌های جدا شده از قاره افریقا در دوره سوم زمین‌شناسی دانسته‌اند و شواهدی در تایید فرضیه خود به دست داده‌اند.

[۱۶] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱، ص۱۴۲.

[۱۷] گروه نویسندگان، اطلس تاریخ اسلام، ج۱، ص۱۷۱.

۵ – بخش‌ها

بطلمیوس، جغرافیدان یونانی، جزیره را به سه بخش سنگی، صحرایی و خوشبخت تقسیم کرده بود.

[۱۸] خوری حتی، فیلیپ، ترجمه: پاینده، تاریخ العرب، ج۱، ص۵۶-۵۷.

[۱۹] کحاله، عمر رضا، جغرافیه شبه جزیره العرب، ص۳۹.

جغرافیدانان مسلمان به تقلید از ابن عباس، شبه جزیره را به پنج بخش تقسیم کرده‌اند. از آن‌جا که این بخش‌ها در منابع کهن نمودی ویژه دارند، به اختصار به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:

۵.۱ – تهامه

تهامه سرزمینی پست و کم‌ارتفاع در امتداد ساحل شرقی دریای سرخ و در غرب رشته کوه سرات که به غَور یا سافله نیز مشهور است. مناطق گوناگون تهامه به نام مناطق مجاور شهرت یافته‌اند. تهامه یمن

[۲۰] وزاره التعلیم العالی، ریاض، اطلس المملکه العربیه السعودیه، ص۳۵.

[۲۱] گروه نویسندگان، اطلس تاریخ اسلام، ج۱، ص۳۹۶.

و عسیر و حجاز از آن جمله هستند.

[۲۲] کحاله، عمر رضا، جغرافیه شبه جزیره العرب، ص۱۲.

۵.۲ – نجد

نجد سرزمین مرتفع مرکزی عربستان که در میان مناطق عروض و حجاز قرار گرفته است. صحرای ربع الخالی در جنوب شرق در نجد جنوبی و نیز صحرای بزرگ نَفود در شمال غرب در نجد شمالی، دو مرز طبیعی نجد را شکل داده‌اند.

[۲۳] گروه نویسندگان، اطلس تاریخ اسلام، ج۱، ص۳۹۶.

۵.۳ – حجاز

حجاز در شرق رشته کوه‌های سرات قرار گرفته و از جهت غرب تا منطقه نجد ادامه یافته است. شمالی‌ترین بخش آن، خلیج عقبه و جنوبی‌ترین بخش آن، مناطق جنوبی شهر طائف است.

[۲۴] گروه نویسندگان، اطلس تاریخ اسلام، ج۱، ص۳۹۶-۳۹۷.

[۲۵] بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، ج۱، ص۹.

[۲۶] حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۲، ص۲۱۹.

۵.۴ – عروض

عروض بر سرزمین مجاور نجد در شرق عربستان اطلاق می‌شود و بخش عمده‌ای از آن را کرانه‌های جنوبی و غربی خلیج فارس تشکیل می‌دهد.

[۲۷] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۶.

[۲۸] گروه نویسندگان، اطلس تاریخ اسلام، ج۱، ص۳۹۶.

۵.۵ – یمن

یمن در جنوب غربی شبه جزیره قرار دارد و در گذشته بر مناطق جنوب مکه اطلاق می‌شد. منطقه غربی آن، کوهستانی و دارای بارندگی فراوان بوده است و از همین رو به آن یمن الخضراء نیز گفته‌اند.

[۲۹] ابن حائک، حسین، صفه جزیره العرب، ص۹۰.

[۳۰] سالم، سید عبدالعزیز، تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص۱۰۴.

[۳۱] گروه نویسندگان، اطلس تاریخ اسلام، ج۱، ص۳۹۶.

عربستان «خوشبخت» نامی است که یونانیان به یمن داده‌اند.

[۳۲] کحاله، عمر رضا، جغرافیه شبه جزیره العرب، ص۳۹.

[۳۳] سالم، سید عبدالعزیز، تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص۱۰۴.

جغرافیدانان متاخر مبناهای گوناگون چون نزدیکی و دوری به دریا، حکومت‌ها، و تفاوت‌های طبیعی را برای تقسیم‌بندی شبه جزیره برگزیده و بر همین اساس، نتایج گوناگون به دست داده‌اند.

[۳۴] کحاله، عمر رضا، جغرافیه شبه جزیره العرب، ص۴۳.

۶ – بیابان‌ها

بیشتر مناطق شبه جزیره را بیابان‌های بسیار بزرگ مانند صحرای سوریه یا بادیه الشام در شمال، صحرای بزرگ نُفُود در شمال عربستان کنونی، صحرای دَهنا در شمال شهر ریاض پایتخت عربستان، صحرای جافوره در ساحل خلیج فارس و جنوب غرب کشور قطر، و صحرای بزرگ ربع الخالی در جنوب عربستان فراگرفته است.

[۳۵] وزاره التعلیم العالی، ریاض، اطلس المملکه العربیه السعودیه، ص۳۵.

۷ – ارتفاعات

ارتفاعات شبه جزیره در غرب، جنوب، شرق و بخش‌های میانی پراکنده‌اند. رشته کوه‌های به هم پیوسته سَرات در غرب همچون ستون فقرات از مناطق جنوبی شام و فلسطین آغاز می‌شوند و به موازات ساحل دریای سرخ امتداد می‌یابند و نزدیک شهر مکه به کمترین ارتفاع می‌رسند. سپس به ارتفاع آن‌ها افزوده می‌شود؛ به گونه‌ای که در یمن به بیشترین ارتفاع می‌رسند.

[۳۶] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱، ص۱۵۶.

بخش‌های کوهستانی عمان در شرقی‌ترین بخش شبه جزیره، از جهت شمال غربی به سوی جنوب شرقی امتداد یافته‌اند. کوه‌های اخضر در شرقی‌ترین بخش شبه جزیره (عمان) قرار دارند که بلندترین قله آن جبل الشمس به ارتفاع حدود۲۹۸۰متر از سطح دریا است. در بخش شمالی نجد، رشته کوه اَجَا به طول تقریبی۱۰۰ کیلومتر از جنوب غربی به شمال شرقی کشیده شده و در جنوب شرقی آن رشته کوه سلمی قرار دارد. این دو رشته کوه اکنون با نام کوه‌های شمر شناخته می‌شوند.

[۳۷] کحاله، عمر رضا، جغرافیه شبه جزیره العرب، ص۴۹.

رشته کوه بسیار طولانی طویق در بخش شرقی نجد نیز از جمله این ارتفاعات است.

[۳۸] گروه نویسندگان، اطلس تاریخ اسلام، ج۱، ص۱۹۰.

قعیقعان، ابوقبیس، نور، ثور، عرفات، و اُحد از دیگر ارتفاعات مشهور شبه جزیره هستند.

۸ – دره‌ها

در میان تپه‌ها و ارتفاعات، دره‌های بسیار وجود دارند که آب حاصل از بارش‌ها در آن‌ها جریان دارد و کشاورزی جزیره بدان‌ها وابسته است. مهم‌ترین دره‌های شبه جزیره عبارتند از: وادی الرُمَه که از وادی الرقوب در مدینه آغاز می‌شود و تا نزدیکی بصره در عراق ادامه دارد، وادی الحمض که از خیبر تا مدینه و سرانجام دریای سرخ امتداد دارد، وادی بیشه، وادی دواسر، وادی نجران، وادی حنیفه و الیمامه، وادی التیم، وادی اذنه، وادی الکبیر.

[۳۹] کحاله، عمر رضا، جغرافیه شبه جزیره العرب، ص۷۳-۷۴.

۹ – زمین‌های کشاورزی و سنگلاخ

واحه‌ها یا مکان‌هایی که در آن‌ها امکان ایجاد نخلستان، باغ و کشاورزی وجود دارد، نیز در سراسر شبه جزیره پراکنده‌اند. مهم‌ترین واحه‌ها عبارتند از: جوف، سَکاکه، تَیماء، عَلا، خیبر، مدینه، ینبُع النخل، تَرَبه، خرمه، نجد، احساء.

[۴۰] غیر محدد، کاتب، جغرافیه شبه جزیره العرب، ص۷۷-۷۹.

حره‌ها یا سرزمین‌های سنگلاخی شکل گرفته از گدازه‌های آتشفشانی بیشتر در بخش‌های غربی و میانی شبه جزیره پراکنده‌اند. این حره‌ها ویژگی‌های جغرایی متفاوت دارند. برخی از آن‌ها خشک و کویری و بعضی دارای چشمه‌های آب فراوان و پوشش گیاهی مناسب هستند.

[۴۱] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱، ص۱۴۵-۱۴۹.

۱۰ – آب و هوا

جزیره العرب حلقه میانی از رشته صحرایی پیوسته به دو قاره آسیا و افریقا است و در معرض وزش بادهای خشک قرار دارد. به جهت قرار گرفتن نزدیک خط استوا، تابش آفتاب در آن تقریبا به صورت عمود است. خشکی هوا، کمی ابر، پایین بودن رطوبت، و کمبود پوشش گیاهی سبب اختلاف دمای بسیار میان روز و شب و پیدایش آب و هوای قاره‌ای در این منطقه شده است. میزان بارش سالانه در بخش‌های عمده آن از ۲۰۰ میلی‌متر کمتر است و تنها در ارتفاعات جنوب غربی به ۲۰۰ تا ۵۰۰ میلی‌متر می‌رسد. روزهای بارانی در بسیاری از مناطق غیر کوهستانی ۱۵ تا ۲۵ روز در سال در فصل زمستان و آغاز بهار است.

[۴۲] شریف، عبدالرحمن صادق، جغرافیه المملکه العربیه السعودیه، ص۱۰۷.

در بیشتر نقاط شبه جزیره، رود دائم وجود ندارد و به دلیل سرعت تبخیر چاه‌ها، چشمه‌ها و برکه‌ها منابع تامین آب در این مناطق هستند.

[۴۳] شریف، عبدالرحمن صادق، جغرافیه المملکه العربیه السعودیه، ص۷۶-۷۷.

۱۱ – جغرافیای انسانی

نامساعد بودن وضعیت زیست‌محیطی باعث شده است که بیشتر مناطق شبه جزیره غیر مسکونی یا دارای جمعیت بسیار کمی باشند. نخستین اجتماعات کنار منابع آب و مناطق قابل کشت، شکل گرفتند. با گذر زمان و ایجاد راه‌های تجاری، جمعیت مناطق مجاور با این مسیرها افزایش یافت. تاثیر عوامل محیطی در فراوانی جمعیت، در جنوب شبه جزیره آشکارا دیده می‌شود و کهن‌ترین نشانه‌های تمدنی در این مناطق یافت شده است. کم بودن منابع مورد نیاز زندگی و رقابت برای تصاحب آن، پیوند خانواده‌ها در نظام اجتماعی بزرگ‌تر به نام قبیله را در پی داشت. خون، نسب، و عصبیت عوامل پیوند افراد قبیله با یکدیگر بودند و منافع مشترک و دستیابی به منابع آب و چراگاه‌ها، نسبتی مستقیم با قدرت قبیله داشت. قبیله قوانین ویژه خود را داشت و همگان ملزم به رعایت این اصول بودند. تخلف از این اصول، مجازات طرد از قبیله را در پی داشت. در این صورت، وی یا باید به قبایل دیگر پناهنده می‌شد و یا به جرگه راهزنان می‌پیوست. کسانی که از لحاظ خونی و نسبی پیوندی با قبیله نداشتند، برای ادامه زندگانی ناچار بودند که زیر چتر حمایت قبیله‌ای ویژه قرار گیرند و به این ترتیب، از امتیازی همسان با دیگر افراد قبیله برخوردار شوند. درگیری با دیگر قبایل و گرفتن اسیر، باعث پیدایش طبقه اجتماعی دیگری به نام بردگان شده بود که از جمعیت نسبی خوبی برخوردار بودند.

[۴۴] سالم، سید عبدالعزیز، تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص۴۳۵-۴۳۷.

از مهم‌ترین قبایل ساکن حجاز در آغاز اسلام، می‌توان به قریش، خزاعه، ثقیف، هوازن، غطفان، اوس، خزرج، عضل، قاره، خزیمه و کنانه اشاره کرد. قبایل بلی بن عمرو، جهینه، و غفار ساکنان تهامه بودند. در نجد، قبیله‌های حنیفه، تمیم، طی، اسد، و کلب بن وبره سکونت داشتند. آل مُرَّه، بنو خالد، عِجمان، قحطان، سُبَیع، حرب، و عَنَزَه نیز از دیگر قبایل ساکن شرق جزیره العرب بودند.

[۴۵] وهبه، حافظ، جزیره العرب فی القرن العشرین، ص۴۶.

عروض نیز سکونت‌گاه قبایلی چون ربیعه، بکر بن وائل، و عبدالقیس بود. از مشهورترین قبایل یمنی، می‌توان حمیر، خولان، مذحج، و همدان را نام برد.

[۴۶] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱۷، ص۲۰۷-۲۰۸.

۱۲ – زبان

زبان عربی از دیگر مشترکات جامعه انسانی در شبه جزیره بوده است. با وجود اختلاف در خاستگاه و چگونگی پراکندگی در نقاط گوناگون شبه جزیره، محققان در این‌که سامی‌ها کهن‌ترین ساکنان شناخته شده شبه جزیره هستند، توافق دارند.

[۴۷] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱، ص۲۳۰-۲۳۹.

۱۳ – اعراب اصیل

در منابع اسلامی، ساکنان شبه جزیره به چند گروه تقسیم شده‌اند: اعراب عاربه یا اصیل که خود به دو گروه بائده و باقیه تقسیم گشته‌اند. بائده به اقوام از میان رفته مانند عاد، جدیس، طسم، ثمود، و عمالیق گفته می‌شد. باقیه یا قحطانی‌ها که به یعرب بن قحطان منسوبند، در سرزمین‌های جنوبی شبه جزیره ساکن بودند.

[۴۸] ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۳-۵.

[۴۹] صبری پاشا، ایوب، موسوعه مرآه الحرمین، ج۵، ص۱۱-۲۳۵.

[۵۰] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۲، ص۵-۷.

عرب مستعربه منسوب به معد بن عدنان، جد نوزدهم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ساکن مناطق شمالی شبه جزیره بودند. زبان اصلی ایشان عربی نبود و بر اثر اختلاط با عرب‌های اصیل، به این زبان سخن گفتند.

[۵۱] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۲، ص۲۶.

۱۴ – عشایر

از دیگر آثار وضعیت زیست‌محیطی، می‌توان به تقسیم ساکنان شبه جزیره به اهل وبر (عشایر و چادرنشینان) و اهل حضر (یکجانشینان) اشاره کرد.

[۵۲] صبری پاشا، ایوب، موسوعه مرآه الحرمین، ج۵، ص۱۸-۱۹.

دامداران برای یافتن مراتع مناسب باید به کوچ می‌پرداختند. در جاهایی که امکانات زیربنایی زندگی یافت می‌شد، روستاها و شهر‌ها شکل گرفتند.

۱۵ – صفات

کوچ‌نشینی و سفرهای پیاپی، برخی از صفات ممتاز ساکنان شبه جزیره را تقویت می‌کرد. کرم و سخاوت از مهم‌ترین ویژگی‌های عرب‌ها بوده و هست. آثار ادبی و تاریخی بر جای مانده از دوره‌های گوناگون، سرشار از داستان‌های مرتبط با این ویژگی و افراد دارنده آن است. دلیری نیز از دیگر صفاتی است که به سبب بادیه‌نشینی و وضعیت سخت زیست محیطی، نمودی ویژه در زندگی عرب‌ها یافته است. با وجود تغزلات عاشقانه و وصف‌های ناشایست در باره مسائل جنسی در اشعار جاهلی و آثار پسین، عفت و پاکدامنی از صفات مورد احترام جامعه بوده و افراد پاکدامن از بزرگان به شمار می‌رفتند. وفا به عهد نیز مورد اهتمام عرب‌ها بود و به افراد دارای این صفات با دیده احترام می‌نگریستند.

[۵۳] سالم، سید عبدالعزیز، تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص۴۴۰-۴۴۵.

۱۶ – رشد جمعیت

گسترش اسلام در دوره‌های متمادی و افزایش جمعیت باورمند به این دین در نقاط گوناگون جهان، افزایش جمعیت حاجیان را در پی داشت و همین سبب می‌شد که مهاجرت به حرمین شریفین بیشتر گردد. مجاوران ارائه دهنده خدمات به حاجیان و نیز تاجران مهاجر در این زمره بودند. با وجود این، جهش جمعیتی در این دوره‌ها چشمگیر نیست.
کشف نفت به سال ۱۹۲۵م. مهم‌ترین عامل رشد نسبی جمعیت در سده‌های اخیر بوده است. وجود حدود۴۰% ذخایر نفتی جهان در شبه جزیره، تحولات بسیار در منطقه خاورمیانه ایجاد کرد. نفت به عنوان اصلی‌ترین منبع درآمد شبه جزیره شناخته شد و درآمدهای هنگفت را روانه این کشورها کرد و تغییرات بسیار در عرصه‌های گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و بافت جمعیتی کشورهای شبه جزیره ایجاد کرد و مهاجرت‌های فراوان را در پی داشت. جمعیت شهرهای دارای نفت و صنایع وابسته به آن و بنادر حمل و نقل، رو به افزایش نهاد و درآمد آن نیز به بهبود امکانات رفاهی در نقاط گوناگون شبه جزیره انجامید.

[۵۴] اولیویه کاره و پل بون آنفان، ترجمه: اسدالله علوی، شبه جزیره عربستان، ج۱، ص۸۹-۹۷.

بر پایه سرشماری سال ۲۰۰۰م. شبه جزیره جمعیتی افزون بر ۷۷۹۸۳۹۳۶ تن را در خود جای داده است.

[۵۵] Britannica (Arabian Peninsula).

با وجود ملیت عربی بیشتر ساکنان عربستان، مهاجرانی از ملیت‌های گوناگون و غیر عرب نیز به آن جا مهاجرت کرده‌اند.

[۵۶] کحاله، عمررضا، جغرافیه شبه جزیره العرب، ص۸۵.

۱۰% جمعیت عربستان سعودی، ۸۳% امارات متحده عربی، ۸۰% قطر، ۱۵% عمان، ۵۵% بحرین، و ۶۶% کویت را غیر بومی‌ها تشکیل داده‌اند.

[۵۷] Britannica (Arabian Peninsula).

۱۷ – ادیان

با توجه به تفاوت‌های فراوان در جغرافیای طبیعی شبه جزیره، دین یکی از مهم‌ترین عوامل وحدت‌بخش بوده است.

۱۷.۱ – پیامبران

جزیره العرب زیستگاه حضرت آدم (علیه‌السّلام) و فرزندان ایشان بوده و بر پایه پاره‌ای از روایات، بنای کعبه به دست وی انجام گرفته است.

[۵۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۲۸۳.

[۵۹] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۱، ص۶۱.

[۶۰] قمی، علی بن ابراهیم،تفسیر قمی، ج۱، ص۶۱-۶۲.

[۶۱] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۲۱۲-۲۱۳.

بازسازی کعبه به دست حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) و سکونت خاندان ایشان در مکه و نقاط دیگر حجاز، در قرآن

[۶۲] بقره/سوره۲، آیه۱۲۲.

و دیگر منابع اسلامی بازتاب یافته است.

[۶۳] الاصنام، ص۵-۶.

[۶۴] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۱، ص۵۷-۶۶.

نیز این سرزمین محل زندگی دو قوم کهن ثمود و عاد در بخش شمالی بوده که پیامبرانی چون صالح و هود به سوی آن‌ها فرستاده شدند. نیز سرزمین اردن در مرز شمالی شبه جزیره، میعادگاه بسیاری از انبیای خداوند بوده است.

[۶۵] بی‌آزار شیرازی، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی، ص۱۵۱-۲۰۵.

[۶۶] بی‌آزار شیرازی، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی، ص ۲۳۳-۲۹۹.

بدین سان، ادیان توحیدی را باید نخستین جلوه‌های دینی این سرزمین دانست. حضور پیامبران در دوره‌های گوناگون، از انحراف اقوام ساکن در مناطق گوناگون شبه جزیره حکایت دارد.

۱۷.۲ – بت‌پرستی

بت‌پرستی عمومی‌ترین باوری بوده که در شبه جزیره نمودی ویژه داشته است. قبایل بت‌های ویژه خود داشتند و به نام برخی از بت‌های مشهور آن‌ها در قرآن اشاره شده است.

[۶۷] نجم/سوره۵۳، آیه۱۹-۲۰.

پیش از اسلام، بت‌پرستی در شبه جزیره بسیار گسترش یافت و هر خانه‌ای بتی ویژه خود داشت. کسانی که توان تهیه بت نداشتند، به نصب سنگی در مکان دلخواه و طواف پیرامون آن بسنده می‌کردند.

[۶۸] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱۱، ص۶۶.

۱۷.۳ – کعبه و حج

کعبه در همه ادیان آسمانی در کانون توجه قرار داشته و مظهر یکتاپرستی بوده و حج به عنوان فریضه‌ای دینی در دوره‌های گوناگون شمرده می‌شده است. در دوره نزدیک به ظهور اسلام، چند عامل در رونق کعبه و مراسم حج نقش داشتند که از جمله آن‌ها می‌توان به این عوامل اشاره کرد: تبدیل کعبه به بت‌خانه‌ای بزرگ و حاوی بت‌های قبایل گوناگون به دست عمرو بن لحی خزاعی، ایجاد نظم نو در مکه و تقسیم وظایف مرتبط با حج (کلیدداری، غذارسانی و آب‌رسانی به حاجیان) به دست قصی بن کلاب جد چهارم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، اعلام ممنوعیت نبرد و غارت در ماه‌های ذی‌قعده و ذی‌حجه و محرم و رجب. حج نیز به آمیزه‌ای از سنت ابراهیمی و سنت‌های جاهلی تبدیل شد. گزارش‌هایی از بی‌توجهی و تحریف در ماه‌های حرام در دوره‌های بعد در دست است.

[۶۹] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۱.

[۷۰] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱۱، ص۲۲۳.

حج‌گزاری قبایل با هم تفاوت داشت و هر قبیله تلبیه ویژه خود را داشت.

[۷۱] قطرب، محمد بن المستنیر، الازمنه و تلبیه الجاهلیه، ص۳۸-۴۵.

حج‌گزاران به دو گروه اهل حمس و اهل حل تقسیم می‌شدند که اختلافاتی در شیوه حج‌گزاری داشتند.

[۷۲] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۱، ص۱۸۴-۱۸۹.

۱۷.۴ – خرافه‌ها

تقدیس موجودات نامرئی یا خیالی مانند غول، جن و شیطان و نیز پرستش نیاکان در برخی نقاط شبه جزیره وجود داشته است.

[۷۳] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱۲، ص۲۸۱-۲۸۲.

برخی از مستشرقان به پشتوانه قرائنی مانند نام‌های قبایل و افراد، به تقدیس برخی از حیوانات و گیاهان در شبه جزیره اشاره کرده‌اند.

[۷۴] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۲، ص۱۷۱-۱۷۲.

گروهی دیگر این نظریه را نپذیرفته و با ارائه ادله‌ای به رد آن پرداخته‌اند.

[۷۵] جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، ج۳، ص۳۴۰ به بعد.

نگهداری سگی سیاه در معبد رئام در صنعا و تقدیس درختی بزرگ از جانب اعراب به نام ذات الانواط

[۷۶] مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۲، ص۱۰.

و پیدا شدن نقش گوزن در بسیاری از آثار بر جای مانده از دوره سبئیان،

[۷۷] بی‌آزار شیرازی، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی، ص۳۲۴.

نمی‌تواند نشان پایداری این سنت در دوره‌ها و مناطق گوناگون شبه جزیره باشد.
توجه به اجرام آسمانی و پرستش ماه و خورشید و زهره، پیشینه‌ای کهن در جنوب شبه جزیره داشته و در این میان، ماه از تقدس بیشتر برخوردار بوده است

[۷۸] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱۱، ص۵۰-۵۱.

؛ به گونه‌ای که در سده پنجم ق. م. ماه دارای معبدی ویژه نزدیک شهر مارب بوده که بقایای آن اکنون نیز موجود است.

[۷۹] بی‌آزار شیرازی، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی، ص۳۲۵.

۱۷.۵ – مسیحیت و یهودیت

دین‌های مسیحیت و یهودیت در شبه جزیره اصالتی نداشتند و به احتمال، ورود آن‌ها در دوره دوم حکومت حمیریان (حک: ۳۷۸-۵۲۵م.) انجام گرفته است. مسیحیت از طریق مبشران نسطوری سوریه و حیره و نیز یعقوبی‌های حبشی وارد شبه جزیره شد و کلیساهایی در عدن، ظفار، و نجران ساختند. امپراتور قسطنطین رومی نیز با هدف نفوذ سیاسی دینی و دستیابی به منافع تجاری و برای رویارویی با نفوذ پارسیان با دو روش حمله نظامی و فرستادن مبشران، در ترویج مسیحیت در این مناطق مؤثر بود.
سکونت یهودیان مهاجر در مناطقی چون یثرب، طائف، مکه، خیبر، فدک و تیماء گزارش شده است. حمله ابرهه به کعبه نیز با انگیزه تجاری و دینی صورت گرفت.

[۸۰] توفیق، برو، تاریخ العرب القدیم، ص۸۴.

[۸۱] توفیق، برو، تاریخ العرب القدیم، ص۱۷۵.

[۸۲] توفیق، ابرو، تاریخ العرب القدیم، ص۱۸۷.

[۸۳] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱۲، ص۱۰۳.

[۸۴] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱۲، ص۱۵۸-۱۹۷.

۱۷.۶ – دین حنیف

حنفاء نیز از دیگر گروه‌های دینی در شبه جزیره، به ویژه حجاز، بودند. پیشینه این آیین به زمانه حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) بازمی‌گردد. برخی از مردم در آن دوره، خود را پرستنده خدای ابراهیم می‌دانستند. از تفصیل باورهای این گروه گزارشی در دست نیست. به علل تفاوت‌های بنیادین میان افراد منتسب به این گروه، وجه مشترک این افراد را می‌توان در مواردی از این قبیل یافت: ترک بت‌پرستی و باور به خدای یگانه، در پیش گرفتن رفتارهای ممتازی چون تفکر در آفرینش و خودداری از رفتارهای ناپسند اجتماعی همچون شرب خمر، زنا، خوردن گوشت میته و خون.

[۸۵] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱۲، ص۲۵-۸۵.

[۸۶] برهان الدین، دلو، جزیره العرب قبل الاسلام، ص۶۲۵-۶۳۳.

۱۷.۷ – اسلام

در حدود سال ۶۱۰م. رسالت جهانی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در نفی بت‌پرستی و دعوت به آموزه‌های آسمانی اسلام، از شهر مکه در شمال شبه جزیره آغاز شد. با وجود روند کند گرایش به اسلام در شهر مکه در دوره تبلیغ ۱۳ ساله پیامبر، مردم یثرب اقبالی مناسب به آیین تازه نشان دادند. با هجرت پیامبر و مسلمانان مکی به این شهر در سال ۶۲۳م. مدینه به مرکز مهم حکومت اسلامی تبدیل گشت. در طول اقامت ۱۰ ساله پیامبر در مدینه، به تدریج قلمرو اسلام به مناطق مهم شبه جزیره مانند مکه، طائف، یمن، عمان، بحرین، یمامه، ومناطق گوناگون نجد گسترش یافت و با پیروان آیین‌های دیگر پیمان‌نامه‌هایی نوشته شد.

[۸۷] بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ص۶۳-۹۹.

عمر بن خطاب به پشتوانه حدیثی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، یهودیان و مسیحیان حجاز را وادار به کوچ کرد.

[۸۸] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۵۵.

[۸۹] نمیری، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۸۳-۱۸۴.

به این ترتیب، اسلام بر بیشتر نقاط شبه جزیره حکمفرما شد. در دوره‌های بعد، همچنان اسلام دین رسمی نقاط گوناگون شبه جزیره بوده است.
امروزه تقریباً همه ساکنان شبه جزیره مسلمان هستند. وجود شماری‌اندک از مسیحیان و هندوان در برخی از سواحل شبه جزیره، رهاورد مهاجرت‌ به این مناطق است. در عربستان سعودی و قطر، وهابیت حاکم است. بیشتر ساکنان کویت و امارات متحده عربی، سنی مذهب هستند. با وجود رواج فقه مالکی در این کشورها و نیز میان اهل سنت بحرین، فقه حنبلی در این مناطق رسمیت دارد.

۱۸ – مذاهب

جمعیتی چشمگیر از شیعیان ۱۲ امامی در مناطق ساحلی عربستان، بحرین و کویت حضور دارند. نیز شماری محدود از شیعیان در دوبی ساکن هستند. نیمی از مردم یمن سنی مذهب و نیم دیگر شیعیان زیدی هستند.‌اندکی از اسماعیلیان طیبی (بُهره‌ها) نیز در این کشور زندگی می‌کنند. باورهای خوارج اباضیه که از اواخر سده سوم ق. در عمان نفوذ یافته بود، اکنون نیز در این کشور رایج است.

[۹۰] اولیویه کاره و پل بون آنفان، ترجمه: اسدالله علوی، شبه جزیره عربستان، ج۱، ص۴۸.

[۹۱] اولیویه کاره و پل بون آنفان، ترجمه: اسدالله علوی، شبه جزیره عربستان، ج۱، ص۷۵-۷۸.

۱۹ – اقتصاد

اقتصاد جوامع ابتدایی در مناطق گوناگون شبه جزیره بر شغل‌های ساده‌ای چون کشاورزی در واحه‌ها و پرورش دام استوار بود. با توجه به وضعیت جغرافیایی شبه جزیره و نامناسب بودن بخش فراوان این سرزمین پهناور برای کشت و کار، تجارت و صنعت مهم‌ترین نقش را در اقتصاد شبه جزیره داشته‌اند:

۱۹.۱ – کشاورزی

کشاورزان در مناطق مناسب برای زراعت ساکن می‌شدند و دامداران در جست‌وجوی مرتع کوچ می‌کردند. گروهی نیز به هر دو کار می‌پرداختند و حالتی نیمه‌ساکن داشتند. کشاورزی در مناطق سرسبز، به ویژه جنوب شبه جزیره، با وجود بارش‌های کافی و زمین مناسب، از دیرباز رواج داشته است. یمنیان از سال‌های دور با ساختن سد به مهار آب و استفاده از آن در کشاورزی پرداخته بودند

[۹۲] برهان الدین، دلو، جزیره العرب قبل الاسلام، ص۷۱-۷۵.

و حکومت‌ها نیز در ساختن سدها و حفظ و نگهداری آن‌ها می‌کوشیدند.

[۹۳] جواد علی و دار ساقی، المفصل، ج۱۳، ص۲۰۲.

سد مارب از بزرگ‌ترین و مشهورترین سدها بود که در شکوفایی اقتصاد جنوب شبه جزیره نقشی بسزا داشت. انواع غلات، حبوبات و دانه‌های معطر در یمن کشت می‌شد.

[۹۴] برهان الدین، دلو، جزیره العرب قبل اسلام، ص۷۵.

یمنی‌ها با ساخت مخزن‌هایی زیر زمین که به مدفن شهرت داشت، به انبار کردن محصولات می‌پرداختند.

[۹۵] ابن حائک، حسین، صفه جزیره العرب، ص۲۱۴.

باغداری نیز از دیگر شغل‌های رایج در جنوب شبه جزیره بود. میوه‌های این منطقه از لحاظ تنوع و کیفیت، کم‌مانند بودند.

[۹۶] ابن حائک، حسین، صفه جزیره العرب، ص۳۱۳ به بعد.

به جهت تنوع اقلیمی، مردم جنوب شبه جزیره می‌توانستند محصولات گوناگون را هم‌زمان به بار بنشانند