توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل جده (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل جده (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل جده (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

پاورپوینت کامل جده (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

مقالات مرتبط: جدّه.

جده در اصطلاح نام یکی از شهرهای مهم عربستان است که دارای قدمت زیاد، مردمی ثروتمند و اثرگذار در مکه بوده و محلی برای ورود بسیار از حاجیان به مکه است. این شهر پس از شهر ریاض، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر عربستان سعودی و از مهم‌ترین بندرهای این کشور است.

فهرست مندرجات

۱ – موقعیت جغرافیایی
۲ – وجه نام‌گذاری
۳ – آب و هوا
۴ – فضیلت‌ها
۵ – تاریخچه شهر
۶ – زبان رسمی
۷ – مدفن حضرت حواء
۸ – آب مصرفی
۹ – بناها
۱۰ – جمعیت
۱۱ – وضعیت سیاسی
۱۱.۱ – حضور انگلستان
۱۱.۲ – حکومت وهابیان
۱۲ – وضعیت اقتصادی و تجاری
۱۳ – نقش جده در آبادانی حرمین
۱۴ – رویدادهای جده
۱۵ – وضع کنونی جده
۱۶ – تک‌نگاری‌ها
۱۷ – فهرست منابع
۱۸ – پانویس
۱۹ – منبع

۱ – موقعیت جغرافیایی

جده نام شهری است بندری در کناره شرقی دریای سرخ که در ۷۳ کیلومتری غرب مکه و ۴۲۰ کیلومتری جنوب مدینه قرار دارد.

[۱] شراب، محمدحسن، المعالم الاثیره، ص۸۸.

[۲] زهری، محمد، الجغرافیه، ص۸۶.

جده به فتح جیم که آن را به ضم

[۳] ازهری، محمد، تهذیب اللغه، ج۱۰، ص۲۴۷.

[۴] ابن سیده، علی بن اسماعیل، المحکم، ج۷، ص۱۸۴.

[۵] فارابی، اسحاق، معجم دیوان الادب، ج۳، ص۲۴.

و کسر جیم

[۶] زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۴، ص۳۷۷، «جدد».

[۷] بتنونی، محمدلبیب، الرحله الحجازیه، ص۵.

نیز خوانده‌اند، به معنای ساحل دریا است.

[۸] فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج۶، ص۹.

[۹] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۲، ص۴۵۳.

[۱۰] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۳، ص۱۰۸.

برخی این نام را معرب واژه نَبَطی «کِدّ» دانسته‌اند.

[۱۱] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۳، ص۱۰۸.

[۱۲] ازهری، محمد، تهذیب اللغه، ج۱۰، ص۲۴۷، «جدد».

۲ – وجه نام‌گذاری

در وجه نام‌گذاری این شهر، سخنان گوناگون گفته‌اند. قرار گرفتن این شهر در کناره دریا

[۱۳] بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، ج۲، ص۳۷۱.

[۱۴] صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۱، ۴۸۰.

و نیز سکونت جُده بن جرم قضاعی و فرزندانش در این شهر

[۱۵] بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، ج۱، ص۱۷.

[۱۶] حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۲، ص۱۱۵.

را از علت‌های این نام‌گذاری شمرده‌اند. برخی نیز آن را جَدَّه خوانده و سبب آن را وجود قبری منسوب به حواء در این شهر دانسته‌اند.

[۱۷] مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ص۷۹.

[۱۸] شیروانی، زین العابدین، بستان السیاحه، ص۱۹۹.

[۱۹] شراب، محمدحسن، المعالم الاثیره، ص۸۸.

‌اکنون مردم عربستان این شهر را جَِدَّه می‌خوانند.

[۲۰] مؤسسه اعمال الموسوعه للنشر، ریاض، موسوعه العربیه العالمیه، ج۸، ص۲۲۹.

جده به عروس دریای سرخ معروف است.

[۲۱] المؤسسه اعمال الموسوعه للنشر، ریاض، موسوعه العربیه العالمیه، ج۸، ص۲۲۹-۲۳۲.

[۲۲] عبدالغنی، عارف، مکه المکرمه، ص۱۱۶.

در گذشته، این دریا را دریای جده می‌نامیدند.

[۲۳] ابن رسته اصفهانی، الاعلاق النفیسه، ص۸۷.

[۲۴] ابن جبیر، محمد بن احمد، رحله ابن جبیر، ص۴۵.

[۲۵] ابن ‌بطوطه، محمد بن عبدالله، رحله ابن ‌بطوطه، ج۱، ص۲۲۶.

در شماری از منابع عربی سده نهم‌ق. از این شهر با واژه «شاه بندر جده» یاد شده است.

[۲۶] بردی، یوسف بن تغری، النجوم الزاهره، ج۱۶، ص۳۵۳.

[۲۷] ‌هاشمی، عمر بن فهد، الدر الکمین، ج۱، ص۱۳۳.

[۲۸] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۴، ص۶۴.

۳ – آب و هوا

وجود کوه‌های بلند در شرق جده سبب گشت تا این بندر از هوای شرجی، مرطوب و گرم برخوردار باشد.

[۲۹] مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ص۷۹.

[۳۰] ابن جبیر، محمد بن احمد، رحله ابن جبیر، ص۴۸.

[۳۱] ریاض، مکتبه العبیکان، اطلس المملکه العربیه، ص۴۹.

بدین دلیل، در گذشته ساکنان این شهر ناچار بودند به مناطق ییلاقی کوچ نمایند.

[۳۲] گروهی از نویسندگان، سفرنامه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۲۵۳.

دمای این شهر در تابستان گاه تا ۵۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد.

[۳۳] گروهی از نویسندگان، الموسوعه العربیه، ج۸، ص۲۳۰.

۴ – فضیلت‌ها

در بیان فضیلت این بندر، احادیثی ضعیف و منسوب به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گزارش گشته است.

[۳۴] فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۳، ص۳۸.

[۳۵] جرجانی، عبدالله بن عدی، الکامل، ج۶، ص۱۷۹.

[۳۶] ابن جوزی، الموضوعات، ج۲، ص۵۱.

در حدیثی برای بهشت در دنیا چهار دروازه معرفی شده که جده بر آن‌ها برتری دارد، همانند برتری بیت الله الحرام بر دیگر بیوت.

[۳۷] ابن حبان، محمد، المجروحین، ج۲، ص۱۳۳.

[۳۸] ابن جوزی، الموضوعات، ج۲، ص۵۱-۵۲.

از برخی بزرگان اهل سنت نیز سخنانی غلوآمیز در فضیلت این شهر گزارش شده است. در این سخنان، هر رکعت نماز در جده برابر با هفده میلیون رکعت شمرده شده و از آمرزش اهل آن تا شعاع دید بیننده، یاد گشته است.

[۳۹] فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۳، ص۳۸.

وصف عطاء بن ابی‌ریاح از جده به عنوان خزانه مکه و نیز سخن ابن جُریح در برتری دادن آن بر دیگر مناطق مرزی همانند برتری شهر مکه بر دیگر شهرها

[۴۰] فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۳، ص۳۷.

حکایت‌گر نقش تجاری، بازرگانی، تدارکاتی و نیز دفاعی جده و سهم آن در افزایش ثروت در مکه و حفظ امنیت حجاز است. همچنین احادیثی در باره وجوب هر سال حج و عمره برای اهل جده روایت شده که فقیهان شیعه آن‌ها را به معنای استحباب و نیز وجوب علی البدل دانسته‌اند.

[۴۱] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۲۶۵-۲۶۶.

[۴۲] شیخ طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۱۴۸-۱۴۹.

[۴۳] علامه حلی، تذکره الفقهاء، ج۷، ص۱۷.

۵ – تاریخچه شهر

جده یکی از شهرهای تاریخی حجاز

[۴۴] مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ص۶۹.

[۴۵] انصاری، محمد بن ابی‌طالب، نخبه الدهر، ص۳۳۵-۳۳۶.

[۴۶] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، جغرافیای حافظ ابرو، ج۱، ص۲۱۳.

است که پیشینه آن به سده‌های پیش از اسلام می‌رسد. وجود کتیبه‌هایی از قوم ثمود در کوه‌های شرقی جده گزارش شده است.

[۴۷] المؤسسه اعمال الموسوعه للنشر، ریاض، موسوعه العربیه العالمیه، ج۸، ص۲۲۹-۲۳۲.

به گزارشی، نخستین ساکنان این شهر قبیله قُضاعه بودند که در این منطقه ساکن شدند.

[۴۸] حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۲، ص۱۱۵.

[۴۹] علی، جواد، المفصل، ج۲، ص۴۰.

سپس این شهر به عنوان بندرگاه به دست ایرانیان

[۵۰] ابن ‌بطوطه، محمد بن عبدالله، رحله ابن ‌بطوطه، ج۲، ص۹۷.

[۵۱] حمیری، محمد بن عبدالمنعم، الروض المعطار، ص۱۵.

و به نقلی، شاهان ساسانی ساخته شد.

[۵۲] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ص۵۵.

ایرانیان در پی ویرانی بندر سیراف، این شهر را به ‌عنوان بندری برای پهلو گرفتن کشتی‌های تجاری خود برگزیدند. آنان با ساخت حصار و برج و خندق، به آبادی این شهر پرداختند و آن را بارانداز کشتی‌های تجاری نمودند. این حصار نخست با چهار دروازه به نام باب الرومه در جهت شام، باب مکه در جهت قبله، باب الفرضه در جهت دریا، و باب المربعه/ المدبغه در جهت یمن ساخته شد. سپس به‌خاطر نگرانی از کمبود آب در شهر، ۵۰۰ و به نقلی ۸۸ مخزن سنگی آب درون شهر و به همین تعداد بیرون آن ساختند که از آب باران پر می‌شد.

[۵۳] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ص۵۶-۵۷.

[۵۴] صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۱، ص۴۷۹.

[۵۵] کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۳۰۸.

ابن جبیر (م ۶۱۲ق) از این حصار دیدار کرده و با وصف آثار و بناهای کهن درون و بیرون حصار، برخی از آثار بیرون آن را به ایرانیان منتسب دانسته است. وی مخازن آب را بیش از ۷۰۰ مخزن شمرده است.

[۵۶] ابن جبیر، محمد بن احمد، رحله ابن جبیر، ص۴۷-۴۸.

بر پایه گزارشی، خانواده سلمان فارسی پس از پذیرش اسلام، در این بندر ساکن شدند.

[۵۷] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ص۵۵.

در گزارشی دیگر، از گریز صفوان بن امیه به سوی جده در پی فتح مکه به سال هشتم ق. یاد شده است. با وساطت عمیر بن وهب نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، امان‌نامه‌ای برای صفوان فراهم شد و عمیر در جده آن را هنگام سوار شدن صفوان بر کشتی، به ‌دست او رساند.

[۵۸] ابن هشام، السیره النبویه، ج۴، ص۸۷۴.

[۵۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۶۳.

[۶۰] ابن ‌اثیر، علی بن ابی‌الکرم، اسد الغابه، ج۲، ص۴۰۶.

در سال ۲۶ق. عثمان بن عفان به درخواست مکیان، جده را بندرگاه مکه ساخت. وی با آگاهی از درخواست مکیان، در سفری به جده، دستور ساخت و آماده‌سازی آن را به عنوان بندرگاه مکه صادر کرد.

[۶۱] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ص۵۶.

[۶۲] کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۳۰۵.

[۶۳] شراب، محمدحسن، المعالم الاثیره، ص۸۸.

از آن پس، بندر شُعیبه در ۶۸ کیلومتری جنوب جده

[۶۴] شراب، محمدحسن، فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص۲۱۲.

که پیشتر بندرگاه مکه بود و مسلمانان در هجرت به حبشه از آن رهسپار شده بودند،

[۶۵] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۱، ص۲۱۴.

از رونق افتاد. فاصله فراوان شعیبه تا مکه را سبب این جابه‌جایی دانسته‌اند.

[۶۶] سخاوی، محمد بن عبد الرحمن، البلدانیات، ص۴۳.

[۶۷] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۵۷۵.

به نقلی، جده پس از آن‌که در دوران عثمان به بندر تبدیل گشت، به این نام خوانده شد.

[۶۸] کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۲، ص۴۴۰.

حصار جده در دوره‌های گوناگون، از جمله به سال ۹۱۸ق در دوران حکومت سلطان قانصوه غوری از ممالیک مصر

[۶۹] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۳۱۶.

[۷۰] کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۳۱۷.

و نیز در سال ۱۲۱۶ق به دست شریف غالب، حکمران مکه

[۷۱] کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۳۱۸.

بازسازی شد. در این بازسازی‌ها گاه بر تعداد دروازه‌های این شهر نیز افزوده می‌شد. در آغاز سده ۱۴ق شش دروازه به نام باب مکه در شرق، باب مدینه در شمال، و چهار باب شریف، شهداء، بحر و مغاربه در جهت دریا گزارش شده است.

[۷۲] صبری باشا، ایوب، موسوعه مرآه الحرمین، ج۵، ص۱۲۸.

در نیمه این سده، رفعت پاشا (م ۱۳۵۳ق) تعداد این دروازه‌ها را نُه عدد شمرده است. به گزارش وی، حصار جده حصاری پنج ضلعی به ارتفاع چهار متر بود که از نُه دروازه آن، شش دروازه به سوی دریا باز می‌شد.

[۷۳] رفعت پاشا، ابراهیم، مرآه الحرمین، ج۱، ص۲۲.

کردی (م۱۴۰۰ق) از ویرانی کامل این دیوار به سال ۱۳۶۷ق همراه سه دروازه شرقی (باب مکه) و شمالی (باب جدید) و جنوبی (باب شریف) گزارش داده است.

[۷۴] کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۳۱۸.

۶ – زبان رسمی

زبان رسمی مردم این شهر عربی است. حضور بازرگانان ایرانی و نیز فارسی زبانان دیگر کشورها در این شهر در سده‌های نخستین اسلامی سبب گشته تا مقدسی (م۳۸۰ق) از آشنایی مردم و بازاریان جده با زبان فارسی و توانایی آنان در گفت‌وگو به این زبان گزارش دهد.

[۷۵] مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ص۹۶.

عنوان «شاه بندر جده» که از نام‌های این بندر بوده،

[۷۶] بردی، یوسف بن تغری، النجوم الزاهره، ج۱۶، ص۳۵۳.

[۷۷] ‌هاشمی، عمر بن فهد، الدر الکمین، ج۱، ص۱۳۳.

[۷۸] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۴، ص۶۴.

از حضور تاثیرگذار فرهنگ ایرانی در این شهر حکایت دارد.

۷ – مدفن حضرت حواء

جده را محل هبوط حواء و نیز منزل و مدفن وی دانسته‌اند.

[۷۹] فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۴، ص۲۴۰.

[۸۰] فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۴، ص ۲۹۰.

[۸۱] ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، ص۵۳۶.

[۸۲] ادریسی، محمد، نزهه المشتاق، ج۱، ص۱۳۹.

به گزارش منابع سده ۱۴ق بر قبر وی که در قبرستانی بیرون شهر و در یک کیلومتری دروازه شرقی جده قرار دارد،

[۸۳] کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۳۳۹.

[۸۴] فرهاد میرزا، سفرنامه فرهاد میرزا، ص۱۲۹.

سه گنبد بر سر، شکم و پای او وجود داشت.

[۸۵] رفعت پاشا، ابراهیم، مرآه الحرمین، ج۵، ص۱۳۹.

از هنگام ساخت این گنبدها گزارشی در دست نیست. ابن مجاور (م ۶۹۰ق) ساخت نخستین آرامگاه بر قبر حواء را به ایرانیان نسبت داده و از ویرانی آن در سده هفتم ق سخن گفته است.

[۸۶] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ص۶۱.

در سال ۱۳۴۴ق با تسلط وهابیان بر جده، این گنبدها ویران شد.

[۸۷] کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۳۲۰.

۸ – آب مصرفی

مشکل کمبود آب شهر که از گذشته وجود داشت

[۸۸] مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ص۷۹.

و مردم را ناچار به ساخت مخازن سنگی کرده بود، در سده‌های اسلامی نیز ساکنان و حاجیان را ناگزیر از پرداخت هزینه‌های تامین آب می‌کرد.

[۸۹] گروهی از نویسندگان، سفرنامه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۲۵۴.

در قرن ۱۴ق در دوران حکومت عثمانی، زه‌کشی آب چشمه رغامه نزدیک جده به سال ۱۳۰۲ق

[۹۰] رفعت پاشا، ابراهیم، مرآه الحرمین، ج۱، ص۲۳.

[۹۱] کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۳۲۷.

و بهره‌گیری از دستگاه‌های آب‌شیرین‌کن از سال ۱۳۲۷ق

[۹۲] کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۳۲۵.

انجام شد. در حکومت سعودی لوله‌کشی آب چشمه‌های پیرامون جده به سال ۱۳۴۰ق به پایان رسید و مشکل کم‌آبی شهر برطرف شد.

[۹۳] کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۳۲۷.

۹ – بناها

نقش مهم جده در بازرگانی حجاز و نیز اهمیت آن در موسم حج به عنوان مهم‌ترین ورودی و خروجی حاجیان، سبب شده تا همواره این بندر در کانون توجه گزارشگران و سفرنامه‌نویسان قرار گیرد. در این گزارش‌ها، جده شهری بزرگ

[۹۴] ادریسی، محمد، نزهه المشتاق، ج۱، ص۱۳۸-۱۳۹.

با خانه‌هایی که به سبب گرمای هوا از نی ساخته شده‌اند، وصف گشته است. وجود مسافرخانه‌هایی با گل و سنگ و دو مسجد منسوب به عمر بن خطاب یا‌ هارون خلیفه عباسی، در این گزارش‌ها یاد شده است.

[۹۵] ابن جبیر، محمد بن احمد، رحله ابن جبیر، ص۴۷-۴۸.

[۹۶] ابن ‌بطوطه، محمد بن عبدالله، رحله ابن ‌بطوطه، ج۲، .

افزایش خانه‌های موجود در این شهر از ۱۳۰۰ واحد در آغاز سده ۱۴ق

[۹۷] صبری باشا، ایوب، موسوعه مرآه الحرمین، ج۵، ص۱۲۹.

به ۳۳۰۰ واحد در نیمه این سده، از سرعت گسترش شهر در این سده حکایت دارد.

[۹۸] رفعت پاشا، ابراهیم، مرآه الحرمین، ج۱، ص۲۲.

۱۰ – جمعیت

این گسترش با رشد جمعیت و نیز تغییرات کلان در بافت جمعیتی همراه بوده است. در سده‌های نخستین، ایرانیان بیشتر ساکنان این بندر را تشکیل می‌دادند.

[۹۹] فارسی اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، ص۱۹.

[۱۰۰] ابن ‌حوقل، محمد، صوره الارض، ج۱، ص۳۱.

[۱۰۱] مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ص۹۵.

گزارش ابن بطوطه(م ۷۷۹ق) را در باره برپایی نماز ظهر در روزهای جمعه‌ که تعداد حاضران در مسجد کمتر از چهل تن بود،

[۱۰۲] ابن ‌بطوطه، محمد بن عبدالله، رحله ابن ‌بطوطه، ج۲، ص۹۸.

می‌توان بیانگر تعداد کم ساکنان جده دانست. در سده ۱۴ق از سکونت افزون بر ۲۵ هزار تن در جده با ترکیبی از ساکنان بومی شبه جزیره و نیز مردمانی از هند، مصر، سوریه، یمن، ترکیه و مسقط سخن به میان آمده است.

[۱۰۳] صبری باشا، ایوب، موسوعه مرآه الحرمین، ج۵، ص۱۲۸.

[۱۰۴] بورکهارت، جان لوییس، ترحال فی الجزیره العربیه، ج۱، ص۳۸.

حضور و سکونت مسیحیان برخی از کشورها، از جمله یونان، در این بندر گزارش شده است که گاه بر اثر فشار حکومت، ناچار به پوشیدن لباس‌های ویژه بودند.

[۱۰۵] بورکهارت، جان لوییس، ترحال فی الجزیره العربیه، ج۱، ص۳۹.

در اواخر سده ۱۱ق شیخ الحرم و حکمران جده، احمد پاشا، دستور اخراج همه غیرمسلمانان را از جده داد.

[۱۰۶] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۳۹۱.

از این شهر در سده‌های اسلامی راویان و دانشورانی برخاسته‌اند که جابر بن مرزوق،

[۱۰۷] ابن حبان، محمد، الثقات، ج۷، ص۱۹.

محمد بن ابی‌زیاد،

[۱۰۸] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۱۳۵.

عبدالملک بن ابراهیم،

[۱۰۹] بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، ج۵، ص۴۰۶.

[۱۱۰] سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود، ج۲، ص۵۲۱.

[۱۱۱] ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۵، ص۵۶.

قاسم بن محمد،

[۱۱۲] ابن ماکولا، علی بن هبه الله، الاکمال، ج۲، ص۲۶۳.

حفص بن عمر

[۱۱۳] عقیلی، محمد، ضعفاء العقیلی، ج۱، ص۸۶.

و احمد بن سعید فرقد

[۱۱۴] ابن ماکولا، علی بن هبه الله، الاکمال، ج۲، ص۲۶۳.

از آن جمله هستند. به سخن سخاوی، برخی مشایخ وی و بزرگانی چون طبرانی (م۳۶۰ق) در این شهر می‌زیسته‌اند.

[۱۱۵] سخاوی، محمد بن عبد الرحمن، البلدانیات، ص۱۵۸.

۱۱ – وضعیت سیاسی

تعیین این شهر به عنوان بندرگاه مکه به دستور عثمان موجب شد تا زیر حاکمیت مکه قرار گیرد

[۱۱۶] ابن جبیر، محمد بن احمد، رحله ابن جبیر، ص۴۷.

و حکمران آن از سوی حاکم مکه تعیین گردد.

[۱۱۷] ادریسی، محمد، نزهه المشتاق، ج۱، ص۱۳۹.

[۱۱۸] ابن جبیر، محمد بن احمد، رحله ابن جبیر، ص۴۷.

[۱۱۹] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۱۳۹-۱۴۹.

سرازیر شدن درآمد جده از ورود حاجیان و کالاهای تجاری، به خزانه مکه

[۱۲۰] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۴۵۲-۴۵۳.

و نیز بهره‌مندی حکمران مکه از میراث افراد بی‌وارث جده،

[۱۲۱] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۴، ص۶۰۴.

گواه تابعیت این بندر از مکه است. در این وضعیت، جده همواره از رویدادها و جریان‌های سیاسی مکه تاثیر می‌پذیرفت. با ضعف خلافت عباسیان، اخشیدیان در نیمه اول سده سوم ق.،

[۱۲۲] عبدالغنی، عارف، تاریخ امراء مکه، ص۳۸۳.

[۱۲۳] غازی، عبدالله بن محمد، افاده الانام، ج۳، ص۷۵.

فاطمیان از نیمه سده چهارم

[۱۲۴] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۱۹۲-۱۹۳.

و سپس ایوبیان

[۱۲۵] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۲۲۴.

[۱۲۶] فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۲۷۸.

ممالیک مصر از نیمه اول سده نهم

[۱۲۷] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۲۹۹-۳۰۱.

و عثمانیان از ۹۲۳ق

[۱۲۸] سنجاری، علی بن تاج الدین، منائح الکرم، ج۳، ص۲۳۱.

[۱۲۹] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۳۴۴.

بر این منطقه تسلط یافتند و در برخی موارد، به ویژه در حکومت ممالیک و عثمانیان، در تعیین حکمران شهر که با عنوان نایب،

[۱۳۰] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۴، ص۶۱۷.

[۱۳۱] ‌هاشمی، عمر بن فهد، الدر الکمین، ج۱، ص۱۱۴.

وزیر

[۱۳۲] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۵۱۴.

[۱۳۳] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۴۲۸.

و صاحب جده

[۱۳۴] ابن جبیر، محمد بن احمد، رحله ابن جبیر، ص۴۷.

[۱۳۵] موسوی، رضی‌ الدین بن محمد، تنضید العقود، ج۲، ص۳۹۲.

از او یاد می‌شد، دخالت داشتند.

[۱۳۶] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۴، ص۵۹۰.

[۱۳۷] یمنی، عماره بن علی، تاریخ الیمن، ص۱۲۷.

[۱۳۸] سنجاری، علی بن تاج الدین، منائح الکرم، ج۳، ص۲۳۱.

به گزارشی، پس از تسلط حکومت عثمانی بر حجاز تا سال ۱۲۸۷ق

[۱۳۹] کحاله، عمررضا جغرافیه جزیره العرب، ص۱۴۱.

یا تا آغاز سده ۱۴ق

[۱۴۰] دولتشین، عبدالعزیز، الرحله السریه، ص۱۴۸.

حکمران حجاز در جده سکونت داشت و با نام بیگ جده خوانده می‌شد. در دوران عثمانی، کنار امیری که از سوی حکمران مکه برای جده معین می‌شد، نماینده‌ای ترک از سوی خلیفه عثمانی نیز در جده حضور داشت تا افزون بر مشارکت در اداره بندر، فرماندهی سپاه عثمانی مستقر در جده را عهده‌دار باشد. این فرد که از او با عنوان «سنجق جده» یاد می‌شد، به عنوان مَشیخه الحرمین در نوسازی مکه و نیز اشراف بر اداره کارها در مکه حضور داشت و گاه در تعیین حکمران مکه نقش ایفا می‌کرد.

[۱۴۱] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۵۱۴.

[۱۴۲] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص ۵۱۵.

۱۱.۱ – حضور انگلستان

حضور و استقرار نخستین کنسول انگلستان به سال ۱۲۱۶ق در این بندر و سپس کنسول‌های شماری دیگر از کشورهای اروپایی چون روسیه،

[۱۴۳] دولتشین، عبدالعزیز، الرحله السریه، ص۳۷۱.

فرانسه،

[۱۴۴] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۴۶۰.

اتریش، سوئد و نروژ

[۱۴۵] رفعت پاشا، ابراهیم، مرآه الحرمین، ج۱، ص۲۲.

از اهمیت سیاسی این بندر در قرن ۱۳ق. حکایت دارد. اینان وظیفه حفظ منافع شهروندان خود در جده و حجاز را بر عهده داشتند.

[۱۴۶] فراهانی، محمدحسین، سفرنامه فراهانی، ص۱۶۶-۱۶۷.

۱۱.۲ – حکومت وهابیان

با ظهور وهابیانِ نجد در حجاز، جده نخستین بار به سال ۱۲۱۸ق مورد هجوم آنان قرار گرفت. اینان به رهبری سعود بن عبدالعزیز بن محمد که در پی گریز شریف غالب به جده، در محرّم این سال وارد مکه شده بودند، پس از چند روز به سوی جده حرکت کردند. اما محاصره این بندر و کشتار گسترده مدافعان آن نتیجه‌ای برای آنان در بر نداشت. سعود که در پی لشکرکشی عثمانیان و تهدید شهر دُرعِیه، وضع را خطرناک دید، از ادامه محاصره جده چشم پوشید و به مکه بازگشت.

[۱۴۷] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۴۹۹.

[۱۴۸] امین، سید محسن، کشف الارتیاب، ص۲۵.

[۱۴۹] دحلان، احمد بن زینی، فتنه الوهابیه، ص۱۱-۱۲.

در ربیع الاول این سال، نیروهای جده به رهبری حکمران شهر، شریف پاشا، در بیرون راندن وهابیان از مکه، شریف غالب را همراهی کردند.

[۱۵۰] امین، سید محسن، کشف الارتیاب، ص۲۵.

[۱۵۱] دحلان، احمد بن زینی، فتنه الوهابیه، ص۱۲.

در سال بعد نیز جده دومین بار از سوی وهابیان مورد تهاجم قرار گرفت. این بار نیز مقاومت مردم جده در پس حصار شهر، مانع سقوط آن شد.

[۱۵۲] امین، سید محسن، کشف الارتیاب، ص۳۰.

در سال ۱۲۲۰ق پس از آن‌که سعود با محاصره سرسختانه مکه توانست شریف غالب را به انعقاد صلح‌نامه‌ای وادارد، به سوی جده حرکت کرد و با کشتار بسیاری از مدافعان شهر و بستن راه‌های حج، حاجیان را نیز از دم تیغ گذراند.

[۱۵۳] دحلان، احمد بن زینی، فتنه الوهابیه، ص۱۱.

در آغاز سال ۱۲۲۱ق شریف غالب که با تایید وهابیان همچنان بر مکه حکومت داشت، رهسپار جده شد و به تحکیم مواضع دفاعی شهر و ساخت بارو و حفر خندق پرداخت. در همین سفر، نامه سعود در باره پایان یافتن صلح پیشین و وضع کردن شرایط تازه به عنوان تکمله صلح‌نامه پیشین به‌ دست شریف رسید و او همه شرایط سعود، از جمله تدریس رساله‌های محمد بن عبدالوهاب، اجباری بودن نماز جماعت، لغو مالیات، و تعطیلی نقاره‌خانه جده را پذیرفت.

[۱۵۴] امین، سید محسن، کشف الارتیاب، ص۳۵.

تسلط وهابیان بر جده، با حمله دریایی نیروهای مصر به این شهر که در ۱۲۲۸ق با همکاری شریف غالب انجام شد، پایان یافت.

[۱۵۵] دحلان، احمد بن زینی، فتنه الوهابیه، ص۱۴.

[۱۵۶] امین، سید محسن، کشف الارتیاب، ص۳۹-۴۰.

در سال ۱۳۳۴ق که حکومت عثمانی درگیر جنگ جهانی اول (۱۹۱۴-۱۹۱۸م./۱۳۳۲-۱۳۳۶ق) بود، شریف حسین، حاکم حجاز، بر ضد خلافت عثمانی قیام کرد. نیروهای انقلابی حاضر در جده به پادگان‌های نظامی عثمانیان در این بندر حمله کردند و توانستند با حمایت ناوهای جنگی انگلستان با غلبه بر این مراکز، بندر جده را از سلطه عثمانی بیرون آورند.

[۱۵۷] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۶۰۶-۶۰۷.

با شکست عثمانی در جنگ جهانی اول و رسمیت یافتن حکومت مستقل شریف حسین بر حجاز، شریف در صفر سال ۱۳۳۷ق پادگان نظامی جده را نوسازی نمود و کوشش‌های عمرانی فراوان انجام داد و حصار شهر و دروازه‌های باب مکه را با سه ورودی تعمیر کرد و باب مغاربه را بازسازی نمود.

[۱۵۸] کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۳۲۲.

با قدرت یافتن دیگر بار وهابیان به رهبری عبدالعزیز بن عبدالرحمن و با حمایت انگلستان که در پی تامین منافع خود در حجاز بود،

[۱۵۹] وهیم طالب، محمد، تاریخ الحجاز السیاسی، ص۳۰۹-۳۴۴.

[۱۶۰] قلب الجزیره، ص۳۸۰-۳۸۲.

آل سعود توانست به سال ۱۳۴۳ق مکه را تصرف نماید. در پی آن، بزرگان شهر به جده گریختند و با همفکری بزرگان جده و برخی احزاب مشروطه‌خواه، به امید ساکت کردن وهابیان و دفع خطر آنان از حجاز، شریف حسین را از سلطنت برکنار نمودند و با فرزند او شریف علی در ربیع الاول این سال به عنوان پادشاه مشروطه در جده بیعت کردند. شریف حسین با پذیرش این تصمیم، مکه را به علی سپرد و خود به جده رفت تا از حجاز بیرون شود.

[۱۶۱] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۷۰۸.

[۱۶۲] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۶۳۲.

[۱۶۳] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۶۳۴.

این کوشش‌ها نیز وهابیان را از تصمیمشان برای تصرف حجاز بازنداشت. از این‌رو، شریف علی چهار روز پس از پدر در ۱۴ربیع‌الاول ۱۳۴۳ق به پیشنهاد حزب وطنی که از فعالان در قدرت یافتن او بودند، برای پیشگیری از خون‌ریزی در مکه، این شهر را رها کرد و به جده رفت و به تقویت استحکامات دفاعی شهر پرداخت.

[۱۶۴] سباعی